์์ง์ฐ
(Ji Yeon Yim)
1
์ ํญ์
(Hangsik Shin)
โ iD
-
(Dept. of Biomedical Engineering Chonnam National University, South Korea)
Copyright ยฉ The Korean Institute of Electrical Engineers(KIEE)
Key words
Classifier, Machine Learning, Pain Assessment, Photoplethysmogram
1. ์ ๋ก
์์ ํ ํต์ฆ์ ์ ์ ํ ์กฐ์ ์ด ํ์ ์ํ ํฅ์์ ํ์์ ์ด๋ผ๋ ๊ฒ์ ๋๋ฆฌ ์๋ ค์ง ์ฌ์ค์ด๋ฉฐ ์ฃผ๋ก ์งํต์ ๋ฅผ ์ฌ์ฉํ์ฌ ํต์ฆ์ ์ํํ๋ค. ์ด ๋ ์งํต์ ํฌ์ฌ๋
์ ํด์ง ์๊ฐ๋ง๋ค ์ฃผ๊ธฐ์ ์ผ๋ก ์ด๋ฃจ์ด์ง๋ ๊ฒ์ด ์ผ๋ฐ์ ์ด๋ ํต์ฆ์๊ฐ์กฐ์ (Patient Controlled Analgesia, PCA) ๋ฐฉ๋ฒ์ ์ฌ์ฉํ๊ธฐ๋
ํ๋ค. ํต์ฆ์๊ฐ์กฐ์ ์ ํต์ฆ์ด ์์ ๋๋ง๋ค ์ ๋งฅ ๋๋ ๊ฒฝ๋ง ์ธ๊ฐ์ ์ค์น๋ ํต์ฆ์๊ฐ์กฐ์ ์ฅ์น๋ฅผ ํตํด ํ์๊ฐ ์ค์ค๋ก ์งํต์ ๋ฅผ ํฌ์ฌํ๋ ๋ฐฉ๋ฒ์ด๋ฉฐ, ์ฃผ๊ด์ ๊ฒฝํ์ธ
ํต์ฆ์ ํ์๊ฐ ์ค์ค๋ก ๊ด๋ฆฌํ ์ ์๋ค๋ ์ฅ์ ์ด ์๋ค [1]. ์ด์์ ๋ฐฉ๋ฒ๋ค์ ํต์ฆ ๊ด๋ฆฌ์ ๋๋ฆฌ ์ฌ์ฉ๋๊ณ ์์ผ๋ ๊ฐ์ธ์ ํต์ฆ ๋ฏผ๊ฐ๋, ๊ณ ํต ์ธ๋ด๋ ฅ ๋ฑ์ ์ฐจ์ด๋ก ์ธํด ์งํต์ ์ ๊ณผ๋ค, ๊ณผ์ ํฌ์ฌ๊ฐ ๋ฐ์ํ ์ ์์ผ๋ฏ๋ก
๊ฐ์ธ์ ํต์ฆ ํน์ฑ์ ์๋ฒฝํ ๋ฐ์ํ๋ ํต์ฆ ์กฐ์ ๊ธฐ์ ์ ์ฌ์ ํ ๊ทธ ์๊ตฌ๊ฐ ํฌ๋ค. ํต์ฆ ์กฐ์ ์ ์ฒซ ๋ฒ์งธ ๋จ๊ณ๋ ํต์ฆ ์ ๋ฌด ๋ฐ ์ ๋๋ฅผ ํ์
ํ๋๋ฐ ์๋ค.
์ด์ ๋ฐ๋ผ ๊ฒฝํ์ ์ผ๋ก ํ๊ฐ๋๋ ํต์ฆ ํ๊ฐ์ ํ๊ณ๋ฅผ ๊ทน๋ณตํ๊ธฐ ์ํ ์์ฒด์ ํธ ๊ธฐ๋ฐ ์ ๋์ ํต์ฆ ํ๊ฐ ๊ธฐ์ ์ด ์ง์์ ์ผ๋ก ์ ์๋๊ณ ์๋ค. ์ด ๊ธฐ์ ๋ค์ ์ฃผ๋ก
ํต์ฆ์ ์ํ ์์จ์ ๊ฒฝ๊ณ ๋ฐ์์ ์ธก์ ํ๋๋ฐ ๊ธฐ๋ฐ์ ๋๊ณ ์์ผ๋ฉฐ ์ฌ๋ฐ๋ณ์ด๋, ๋๊ณต ํฌ๊ธฐ ๋ณํ, ํผ๋ถ์ ๊ธฐ๋ฐ์, ๊ด์ฉ์ ๋งฅํ(Photoplethysmogram,
PPG) ํํ ๋ณํ ๋ฑ์ ํตํด ํต์ฆ์ ๋ฐ์ ๋ฐ ์ ๋๋ฅผ ์ถ์ ํ๋ค [2ยญ5]. ์ด ์ค ๊ด์ฉ์ ๋งฅํ๋ ์์ ํ๊ฒฝ์์ ์ฌ์ฉ๋๊ฐ ๋๊ณ , ์ฌ๋ฐ ์ ๋ณํ, ํ๊ด
์์ถ ๋ฐ ํฝ์ฐฝ ๋ฑ์ ์์จ์ ๊ฒฝ ํ์ฑ ์ ๋ณด๋ฅผ ๋ฐ์ํ๊ณ ์์ผ๋ฏ๋ก ํต์ฆํ๊ฐ์ ์ฌ์ฉ๋๊ฐ ๋์ SPI(Surgical Pain Index, GE Healthcare,
inc., Chicago, IL, USA) ๋ฑ์ ํต์ฆ ํ๊ฐ ์งํ๋ก ๊ฐ๋ฐ๋์ด ์ฌ์ฉ๋๊ณ ์๋ค [5]. ์ด์์ ๋ฐฉ๋ฒ ์ค ๋๋ถ๋ถ์ ์ ํธ๋ก๋ถํฐ ํต์ฆ์ ๋ฐ์ํ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ์๋ ค์ง ํน์ง ๊ฐ๋ค์ ์ฐ์ถํ ํ ์ด์ ํ๊ท์์ ๊ตฌํ์ฌ ํต์ฆ์ ์์นํํ๋ ๋ฐฉ๋ฒ์ ์ฌ์ฉํ๊ณ
์์ผ๋ฉฐ, ์ต๊ทผ์๋ ๊ธฐ๊ณํ์ต์ ์ ์ฉํ์ฌ ํต์ฆ์ ํ๊ฐํ๋ ค๋ ์ฐ๊ตฌ ๋ํ ์ํ๋์ด ์ง๊ณ ์๋ค [6,7]. ์ด ์ฐ๊ตฌ์์๋ ๊ด์ฉ์ ๋งฅํ๋ฅผ ์ฌ์ฉํ ํต์ฆํ๊ฐ์ ์์ด ๋ค์ํ ๊ธฐ๊ณํ์ต ๋ถ๋ฅ๊ธฐ๋ค์ ํต์ฆ ๋ถ๋ฅ ์ฑ๋ฅ์ ๋น๊ตํด๋ณด๋ ๊ฒ์ ๋ชฉ์ ์ผ๋ก ํ๋ฉฐ ์ค์ ์์ ์ , ํ
์ธก์ ๋ ๊ด์ฉ์ ๋งฅํ์ ๋ก์ง์คํฑ ํ๊ท(Logistic Regression, LR), ๋๋คํฌ๋ ์คํธ(Random Forest, RF), ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก (MultiยญLayer
Perceptron, MLP), ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง(Convolutional Neural Network, CNN)์ ์ ์ฉํ์ฌ ํต์ฆ์ ๋ถ๋ฅํ๊ณ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ๋ณ ํต์ฆ
๋ถ๋ฅ ์ฑ๋ฅ์ ๋น๊ต ํ๊ฐํ๋ค.
2. ๊ธฐ๊ณํ์ต ๋ถ๋ฅ๊ธฐ ์ค๊ณ
2.1 ๋ก์ง์คํฑ ํ๊ท
๋ก์ง์คํฑ ํ๊ท๋ถ์์ ๋์๋ค์ด ๋ ์ง๋จ ํน์ ๊ทธ ์ด์์ ์ง๋จ์ผ๋ก ๋๋์ด์ง ๊ฒฝ์ฐ์ ๊ฐ๋ณ ๊ด์ธก ๊ฐ๋ค์ด ์ด๋ ์ง๋จ์ผ๋ก ๋ถ๋ฅ๋ ์ ์๋๊ฐ๋ฅผ ๋ถ์ํ๊ณ ์ด๋ฅผ ์์ธกํ๋
๋ชจ๋ธ์ ๋ชจํํํ ๊ฒ์ด๋ค. ๋ก์ง์คํฑ ํ๊ท ๋ถ์์ ํ๋ฅ ๋ชจ๋ธ๋ก์ ์ข
์๋ณ์์ ๋
๋ฆฝ๋ณ์ ๊ฐ์ ์ธ๊ณผ๊ด๊ณ๋ฅผ ์๊ทธ๋ชจ์ด๋(sigmoid) ํจ์๋ฅผ ์ด์ฉํ์ฌ ์ถ์ ํ๋
๊ฒ์ผ๋ก ์
๋ ฅ ๋ณ์ x์ ๋ํ์ฌ ์(1)๊ณผ ๊ฐ์ ์์์ผ๋ก ํํ๋๋ค.
2.2 ๋๋คํฌ๋ ์คํธ
์ฃผ๋ก ๋ถ๋ฅ ๋๋ ํ๊ท ๋ถ์์ ์ฌ์ฉ๋๋ ๋๋คํฌ๋ ์คํธ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ๋ ๊ทธ๋ฆผ 1๊ณผ ๊ฐ์ด ํ์ต๋ ๋ค์์ ์์ฌ ๊ฒฐ์ ํธ๋ฆฌ(decision tree)๋ฅผ ๊ฒฐํฉํ์ฌ ํ ๊ฐ์ ์ต์ข
์์ธก๋ชจํ์ ์์ฑํ๋ ์์๋ธ(ensemble) ๋ถ๋ฅ ๊ธฐ๋ฒ์ด๋ค
[8]. ํ์ต๊ณผ์ ์์ ๋๋คํฌ๋ ์คํธ๋ ๊ฐ ํธ๋ฆฌ์ ๋
ธ๋(node)๋ง๋ค ์ต์ ์ ํ๋ณ์๊ณผ ์๊ณ๊ฐ์ ๊ฒฐ์ ํ๋ค. ๋๋คํฌ๋ ์คํธ๋ ์๋ก ๋ค๋ฅธ ํน์ฑ์ ๊ฐ์ง๋ ์ฌ๋ฌ ๊ฐ์
์์ฌ๊ฒฐ์ ํธ๋ฆฌ๋ฅผ ๊ตฌ์ฑํจ์ผ๋ก์จ ๊ฐ ํธ๋ฆฌ ๊ฐ์ ์๊ด๊ด๊ณ๋ฅผ ์ต์ํํ์ฌ ๊ณผ์ ํฉ(overfitting) ํ์์ ์ค์ผ ์ ์๊ณ , ๊ฒฐ๊ณผ์ ์ผ๋ก ํธ๋ฆฌ๋ค์ ๊ฒฐ๊ณผ ํฉ์ฐ์
ํตํด ์ ๋ขฐ๋ ๋๊ณ ์์ ์ ์ธ ๋ถ๋ฅ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ๋์ถํ ์ ์๋ ์ฅ์ ์ด ์๋ค. ๋ํ ๋ง์ ๋
๋ฆฝ๋ณ์๋ฅผ ๋ชจ๋ ํ์ฉํ ์ ์๊ธฐ ๋๋ฌธ์ ๋๋์ ๋ฐ์ดํฐ์์ ์ค์ํ ๋ณ์๋ฅผ
์ฐพ์๋ด๊ณ ์ถ์ฐ ๋ชจ๋ธ์ ๊ตฌ์ฑํ๋๋ฐ ์ฉ์ดํ๋ค. ๋๋คํฌ๋ ์คํธ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ๋ฅผ ๊ตฌํํ ๋ ์ค์ ํด์ผ ํ๋ ์ฃผ์ ๋งค๊ฐ ๋ณ์๋ก๋ ํธ๋ฆฌ์ ๊ฐ์์ ํ๋์ ํธ๋ฆฌ์์ ๋ช ๊ฐ์
๋
ธ๋๋ก ์ํํ ๊ฒ์ธ์ง ๊ฒฐ์ ํ๋ ์ต๋ ํ์ฉ ๊น์ด๊ฐ ์๋ค. ๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ์ต๋ ํ์ฉ ๊น์ด(max depth)๋ฅผ 5๋ก ์ค์ ํ๊ณ , ํธ๋ฆฌ์ ๊ฐ์๋ฅผ 10์ผ๋ก
์ค์ ํ์ฌ ์ฌ๋ฌ ๊ฐ์ ๊ฒฐ์ ํธ๋ฆฌ๋ฅผ ํ์ตํ๋๋ก ํ๋ค.
๊ทธ๋ฆผ. 1. ๋๋คํฌ๋ ์คํธ์ ๊ตฌ์กฐ
Fig. 1. Structure of Random Forest
2.3 ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก
์ธ๊ณต์ ๊ฒฝ๋ง(Artificial Neural Network, ANN)์ ์ธ๊ฐ์ ๋๋์ ๋๋ ๋ณ๋ ฌ์ฑ์ ๋ชจ๋ฐฉํ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ฐ๋ณต์ ์ธ ํ์ต์ ํตํด ๋ฐ์ดํฐ์ ์ฌ์ด์
ํจํด์ ์ฐพ์๋ด๋ ์๊ณ ๋ฆฌ์ฆ์ด๋ค. ์
์ถ๋ ฅ์ธต๋ง์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ๋ ๋จ์ธต ๊ตฌ์กฐ ์ธ๊ณต์ ๊ฒฝ๋ง์ธ ๊ฒฝ์ฐ์๋ ์ ํ ๋ถ๋ฆฌ๊ฐ ๊ฐ๋ฅํ ๋ฌธ์ ์๋ง ์ ์ฉ ๊ฐ๋ฅํ๋ค๋ ํ๊ณ๊ฐ ์๋๋ฐ ์ด๋ฅผ
ํด๊ฒฐํ๊ธฐ ์ํด ๊ณ ์๋ ์ ๊ฒฝ๋ง์ผ๋ก ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก ์ด ์๋ค. ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก ์ ์
๋ ฅ์ธต(input layer)๊ณผ ์ถ๋ ฅ์ธต(output layer) ์ฌ์ด์ ๋ค์์
์๋์ธต(hidden layer)์ด ์กด์ฌํ๋ ์ ๊ฒฝ๋ง์ผ๋ก ์๋์ธต๊ณผ ๊ฐ ๋ด๋ฐ ์ฌ์ด์ ์
์ถ๋ ฅ ํน์ฑ์ ๋น์ ํ์ผ๋ก ์ฒ๋ฆฌํจ์ผ๋ก์จ ๋ณต์กํ ๋ฌธ์ ๋ฅผ ํด๊ฒฐํ ์ ์๋ค.
์ด ์ฐ๊ตฌ์์๋ ์
์ถ๋ ฅ์ธต๊ณผ 2๊ฐ์ ์๋์ธต์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ๋ ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก ์ ์ค๊ณํ์๋ค (๊ทธ๋ฆผ 2). ์๋์ธต์ 2048๊ฐ ๋
ธ๋๋ฅผ ๊ฐ์ง๋ 2๊ฐ ์ธต์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑํ์์ผ๋ฉฐ, ์ถ๋ ฅ์ธต์ ์ยญํซ ์ธ์ฝ๋ฉ(oneยญhot encoding)์ ๋์๋๋๋ก 2๊ฐ๋ก ์ค์ ํ์๋ค.
์ถ๋ ฅ์ธต์ ์ ์ธํ ๋๋จธ์ง ์ธต์์๋ ํ์ฑํ ํจ์๋ก ReLU(Rectified Linear Unit)๋ฅผ ์ฌ์ฉํ์๊ณ , ์ถ๋ ฅ์ธต์์๋ ์ํํธ๋งฅ์ค(softmax)
ํจ์๋ฅผ ์ฌ์ฉํ์๋ค. ๋ถ๋ฅ๊ธฐ์ ํ์ต ํจ์จ์ฑ์ ๋์ด๊ธฐ ์ํด epoch์ 10์ผ๋ก ์ค์ ํ์๊ณ ๋์์ ํ๋ฒ ํ์ต์ ์ํํ ๋์ ๋ฐ์ดํฐ ์์ธ ๋ฐฐ์น ํฌ๊ธฐ(batch
size)๋ 20์ผ๋ก ์ค์ ํ์์ผ๋ฉฐ ๋ฐ์ดํฐ์ ๊ณผ์ ํฉ ๋ฐฉ์ง๋ฅผ ์ํด ํ๋ฝ์จ(dropout rate)์ 0.5๋ก ์ค์ ํ๋ค.
๊ทธ๋ฆผ. 2. ์ฐ๊ตฌ์ ์ฌ์ฉ๋ ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก ๊ตฌ์กฐ
Fig. 2. MultiยญLayer Perceptron structure used in this study
2.4 ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง
ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง์ ์๊ฐ ์ฒ๋ฆฌ ๊ณผ์ ์ ๋ชจ๋ฐฉํ ๊ฒ์ผ๋ก ์ฃผ๋ก ์ด๋ฏธ์ง๋ ์์ ๋ฑ์ ๊ณต๊ฐ์ ๋ฐ์ดํฐ์ ํจํด ์๋ณ์ ํจ๊ณผ์ ์ธ ์ ๊ฒฝ๋ง์ด๋ค. ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง์ ์ด๋ฏธ์ง์
ํน์ง์ ์ถ์ถํ๋ ๋ถ๋ถ๊ณผ ์ด๋ฏธ์ง๋ฅผ ๋ถ๋ฅํ๋ ๋ถ๋ถ์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ๋๋ฉฐ ๋ฐ์ดํฐ์ ๊ณต๊ฐ ์ ๋ณด๋ฅผ ์ ์งํ๋ฉด์ ์ธ์ ์ด๋ฏธ์ง์์ ํน์ง์ ํจ๊ณผ์ ์ผ๋ก ์ธ์ํ๊ณ ๊ฐ์กฐํ๋ ๋ฐฉ์์ผ๋ก
ํ์ต๋๋ค. ๋ํ ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง ์ค ํ๋์ธ ์ผ์ฐจ์ ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง์ ์ผ์ฐจ์ ๊ฒฉ์ ํํ ๋ฐ์ดํฐ์ ํจํด ์ธ์์ ์ข์ ์ฑ๋ฅ์ ๋ณด์ด๊ณ ์์ด ์ ํธ ๋ฐ์ดํฐ๋ฅผ ๋ถ์ํ๋๋ฐ
๊ฐ์ฅ ํ๋ฐํ ์ฌ์ฉ๋๊ณ ์๋ค. ์ด ์ฐ๊ตฌ์์๋ ํต์ฆ ์ ๋ฌด๋ฅผ ๋ถ๋ฅํ๊ธฐ ์ํด 212๊ฐ์ ํต์ฆํ๋ณด์งํ๋ฅผ ์ผ์ฐจ์ ์
๋ ฅ์ผ๋ก ํ๋ 1์ฐจ์ ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง์ ์ค๊ณํ์๋ค.
ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ธต(convolution layer) ํํฐ์ ํฌ๊ธฐ๋ 1ร2๋ก ์ค์ ํ์์ผ๋ฉฐ, ์คํธ๋ผ์ด๋(stride)๋ 1๋ก ์ค์ ํ์ฌ ์ฌ๋ฌ ๋ฒ์ ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ฐ์ฐ์
ํตํด ์ธ์ ํ ๋ฐ์ดํฐ๋ค์ ํน์ง์ ์ถ์ถํ๋ค. ์์ ์ฐ๊ฒฐ์ธต(fully connected layer)์์๋ ์์์ ์ถ์ถํ ํน์ง๋ค์ 512๊ฐ์ ๋
ธ๋๋ฅผ ๊ฐ์ง๋
์๋์ธต์ ๊ฑฐ์ณ ReLU ํ์ฑํ ํจ์๋ฅผ ํตํด ์ต์ข
์ ์ผ๋ก 1๊ฐ์ ๋
ธ๋๋ก ์ถ๋ ฅ๋์ด 0.5๋ฅผ ๊ธฐ์ค์ผ๋ก 0๊ณผ 1๋ก ์ด์ง ๋ถ๋ฅํ์๋ค. ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก ๊ณผ ๋์ผํ๊ฒ
ํ์ต epoch์ 10, ๋ฐฐ์น ํฌ๊ธฐ๋ 20์ผ๋ก ์ค์ ํ์ฌ ํ์ต๋์๋ค. ์ฌ์ฉ๋ ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง์ ๊ตฌ์กฐ๋ ๊ทธ๋ฆผ 3๊ณผ ๊ฐ๋ค.
๊ทธ๋ฆผ. 3. ์ฐ๊ตฌ์ ์ฌ์ฉ๋ ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง ๊ตฌ์กฐ
Fig. 3. Convolutional Neural Network structure used in this study
3. ๋ถ๋ฅ ์ฑ๋ฅ ํ๊ฐ
3.1 ํต์ฆ ๋ฐ์ดํฐ
๋ณธ ์ฐ๊ตฌ๋ ์์ธ์์ฐ๋ณ์ ์์์ฐ๊ตฌ์ฌ์์์ํ(Institutional Review Board, IRB No.: 2016ยญ0477)์ ์น์ธ์ ๋ฐ์์ผ๋ฉฐ ๊ตญ์ ์์์ํ๋ฑ๋กํ๋ซํผ์
๋ฑ๋ก๋์๋ค (http://cris.nih.go.kr, KCT00 02080). ์์์ํ์๋ ์ด 81๋ช
์ ํผํ์๊ฐ ์ฐธ์ฌํ์์ผ๋ฉฐ ์ต์ข
์ ์ผ๋ก 73๋ช
์ ๋ฐ์ดํฐ๊ฐ
์ฌ์ฉ๋์๋ค. ๋ฐ์ดํฐ๋ ์์ ์ ๊ณผ ์์ ํ ๊ฐ๊ฐ ์ธก์ ๋์์ผ๋ฉฐ ํต์ฆ ํ๊ฐ ๋๊ตฌ์ธ VAS(visual analogue scale)๋ฅผ ๊ธฐ๋กํ ํ, ๊ด์ฉ์ ๋งฅํ์
SPI๋ฅผ ๋์์ ๊ธฐ๋กํ์๋ค. VAS๋ ํต์ฆ์ ๊ฐ๋์ ๋ฐ๋ผ 0ยญ100 ์ฌ์ด์ ๊ฐ์ผ๋ก ์ธก์ ๋๋๋ฐ, ์์ ์ ๋ชจ๋ ํผํ์์ VAS๋ 0์ ์ผ๋ก ํต์ฆ์ด ์๋
์ํ์๊ณ , ์์ ํ VAS๋ 67.6ยฑ1.0์ ์ผ๋ก ๋ชจ๋ ํผํ์๊ฐ 60 ์ ์ด์์ VAS๋ฅผ ๋ณด์๋ค. ์ด์ ๋ฐ๋ผ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ ์
๋ ฅ์ ์ํ ํต์ฆ ๋ ์ด๋ธ์ ์์
์ ๋ฐ์ดํฐ๋ 0, ์์ ํ ๋ฐ์ดํฐ๋ 1๋ก ์ค์ ํ์๋ค. ๊ด์ฉ์ ๋งฅํ๋ ์์ ์ง์ 6๋ถ๊ฐ ํต์ฆ์ด ์๋ ์ํ์ ์์ ์งํ 6๋ถ๊ฐ ์งํต์ ํฌ์ฌ ์ ์ํ์์
๊ธฐ๋ก๋์๋ค. ๊ด์ฉ์ ๋งฅํ๋ 300Hz์ ํ๋ณธํ ์ฃผํ์๋ก ๊ธฐ๋ก๋์๊ณ , SPI๋ 10์ด๋ง๋ค ์ถ๋ ฅ๋๋ ๊ฐ์ ๊ธฐ๋กํ์๋ค.
ํต์ฆ ํ๊ฐ ๋ถ๋ฅ์ ์ฌ์ฉ๋ ์
๋ ฅ ๋ฐ์ดํฐ๋ก๋ ์ด์ ์ฐ๊ตฌ์์ ๋์ถ๋ ํต์ฆ ํ๋ณด ์งํ๋ค์ ์ฌ์ฉํ์๋ค [9]. ์ ํ ์ฐ๊ตฌ์์๋ ์งํญ๊ณผ ๊ฐ์ ๊ณต๊ฐ์ ํน์ฑ ๋ฐ ๋ฐ๋ ๊ฐ๊ฒฉ, ํํ ๊ตฌ๊ฐ ๋ฑ์ ์๊ฐ์ ํน์ฑ ๋ฑ์ ๊ธฐ๋ฐ์ผ๋ก ๊ด์ฉ์ ๋งฅํ ํํ ๋ถ์์ ํตํด 23๊ฐ์ ๊ธฐ๋ณธ
์งํ๋ฅผ ๋์ถํ์๊ณ , ๊ฐ์ธ ๊ฐ์ ์ฐจ์ด๋ฅผ ๋ณด์ ํ๊ธฐ ์ํ ์ ๊ทํ๋ฅผ ํตํด 28๊ฐ์ ์ ๊ทํ ์งํ๋ฅผ ์ถ๊ฐ ์ถ์ถํ์ฌ ํ ๋ฐ๋์์ ์ด 53๊ฐ์ ์งํ๋ฅผ ์์ฑํ์๋ค.
์ด ํ ์๊ณ์ด ๋ถ์์ ์ฌ์ฉ๋ ์ ์๋ ๋ถ์๋ฒ์ธ ํ๊ท (Average, AV), ํ์คํธ์ฐจ(Standard Deviation, SD), ์ธ์ ํ ์งํ ๊ฐ
์ฐจ์ด์ ํ์คํธ์ฐจ(Standard Deviation of the Successive Deviation, SDSD), ์ธ์ ํ ์งํ ๊ฐ ์ฐจ์ด์ ํ๊ท ์ ๊ณฑ๊ทผ(Root
Mean Square of Successive Difference, RMSSD)๋ฑ์ 53๊ฐ ์งํ์ ์ ์ฉํ์๊ณ ์ต์ข
์ ์ผ๋ก 212๊ฐ์ ์งํ๋ฅผ ๋์ถํ์๋ค.
์ด ์ฐ๊ตฌ์์๋ 212๊ฐ์ ์งํ์ ๋ํ์ฌ ๊ฐ ์งํ๋ณ๋ก zยญscore ์ ๊ทํ ๊ณผ์ ์ ์ํํ๊ณ ์
๋ ฅ ๋ฐ์ดํฐ๋ก ์ฌ์ฉํ์๋ค.
3.2 ์ค์ฒฉ ๊ต์ฐจ ๊ฒ์ฆ
๊ฐ๋ฐ๋ ํต์ฆ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ ๋ชจ๋ธ ์ฑ๋ฅ์ ํต๊ณ์ ์ ๋ขฐ์ฑ์ ํ๋ณดํ๊ธฐ ์ํด ์ค์ฒฉ ๊ต์ฐจ ๊ฒ์ฆ(Nested cross validation)์ ์ฌ์ฉํ์๋ค. ์ค์ฒฉ ๊ต์ฐจ
๊ฒ์ฆ์ k๊ฒน ๊ต์ฐจ ๊ฒ์ฆ(kยญfold cross validation)๋ฐฉ๋ฒ์ ์ธ๋ถ ๋ฃจํ(outer loop)์ ๋ด๋ถ ๋ฃจํ(inner loop) ๊ฐ๊ฐ ์ ์ฉํ์ฌ
๊ฒ์ฆ์ ์ํํ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ์๊ท๋ชจ์ ๋ฐ์ดํฐ๋ก ๊ตฌํํ ๋ชจ๋ธ ๊ฐ ๋น๊ต์ ์ฉ์ดํ๋ค [10].
๋ณธ ์ฐ๊ตฌ์์ ์ํ๋ ์ค์ฒฉ ๊ต์ฐจ ๊ฒ์ฆ์ ์ธ๋ถ ๋ฃจํ์ ๋ด๋ถ ๋ฃจํ ๋ชจ๋ 5๊ฐ์ ์ง๋จ์ผ๋ก ๋๋์ด ๋ชจ๋ธ ์ฑ๋ฅ์ ํ๊ฐํ๋ค. ๋จผ์ ์ธ๋ถ ๋ฃจํ๋ฅผ ๊ตฌ์ฑํ๊ธฐ ์ํด ์ ์ฒด
๋ฐ์ดํฐ๋ฅผ 5๊ฐ์ ์ง๋จ์ผ๋ก ๋๋์ด ํ ๊ฐ์ ์ง๋จ์ ์ํ ์ง๋จ(test set)์ผ๋ก, ๋๋จธ์ง ์ง๋จ์ ๋ด๋ถ ๋ฃจํ๋ฅผ ๊ตฌ์ฑํ๋ ๊ฐ๋ฐ ์ง๋จ(development
set)์ผ๋ก ๊ตฌ๋ถํ์ฌ 5๊ฐ์ ์ง๋จ์ด ํ ๋ฒ์ฉ์ ์ํ ์ง๋จ์ผ๋ก ์ฌ์ฉ๋ ์ ์๋๋ก ๋ฐ๋ณต ์ํํ์ฌ ์ด 5๋ฒ ๋ฐ๋ณต์ ์ํ ํ๊ท ๋ถ๋ฅ ์ฑ๋ฅ์ ๊ณ์ฐํ๋ค. ์ด์
๋น์ทํ๊ฒ ๋ด๋ถ ๋ฃจํ์ ์ง๋จ ๊ตฌ์ฑ์ ์ํ ๋ฐ์ดํฐ ์ง๋จ์ผ๋ก ๊ตฌ์ฑ๋ ๋ฐ์ดํฐ๋ฅผ ์ ์ธํ ๋๋จธ์ง 4๊ฐ์ ๋ฐ์ดํฐ ์ง๋จ์ ๋ค์ 5๊ฐ์ ์ง๋จ์ผ๋ก ์ฌ๊ตฌ๋ถํ์ฌ ํ ๊ฐ์
์ง๋จ์ ๊ฒ์ฆ(validation) ๋ฐ์ดํฐ ๋๋จธ์ง ์ง๋จ์ ํ์ต(training) ๋ฐ์ดํฐ๋ก ์ค์ฒฉ ๋ถ๋ฐฐํ์ฌ ํ์ตยญ๊ฒ์ฆ์ ์ํํ๋ค (๊ทธ๋ฆผ 4). ๊ฒฐ๊ณผ ์ ๊ณต์ ์์ด, ์ธ๋ถ ๋ฃจํ๋ฅผ ํตํด ๊ณ์ฐ๋ ์ํ ๋ฐ์ดํฐ ํ๊ท ๋ถ๋ฅ ์ฑ๋ฅ์ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ์ ์ต์ข
์ฑ๋ฅ ๊ฒฐ๊ณผ๋ก ์ฌ์ฉ๋์๊ณ , ๋ด๋ถ ๋ฃจํ๋ฅผ ํตํด ๊ณ์ฐ๋ ๊ฒ์ฆ
๋ฐ์ดํฐ ํ๊ท ๋ถ๋ฅ ์ฑ๋ฅ์ ๊ฐ๋ฐ(development) ์ฑ๋ฅ ๊ฒฐ๊ณผ๋ก ์ฌ์ฉ๋์๋ค. ์ต์ข
๋ถ๋ฅ๊ธฐ ์ฑ๋ฅ์ ์์ ์ถ์ถ(random sampling)์ ์ํ
์ค์ฒฉ ๊ต์ฐจ ๊ฒ์ฆ์ 30ํ ์ํํ ํ ํ๊ท ์ ๋ด์ด ๊ณ์ฐ๋์๋ค.
๊ทธ๋ฆผ. 4. ์ค์ฒฉ ๊ต์ฐจ ๊ฒ์ฆ (5๊ฒน)
Fig. 4. Nested cross validation (5ยญfold)
3.3 ํต์ฆ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ ์ฑ๋ฅ ํ๊ฐ ์งํ
ํต์ฆ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ์ ์ฑ๋ฅ ํ๊ฐ๋ฅผ ์ํด TP(True Positive), TN(True Negative), FP(False Positive), FN(False
Negative)๋ฅผ ๋์ถํ ํ ์ด๋ฅผ ์ด์ฉํด ์ ํ๋(Accuracy, AC), ๋ฏผ๊ฐ๋(Sensitivity, SE), ํน์ด๋(Specificity,
SP), ์์ฑ์์ธก๋(Positive Predictive Value, PPV)๋ฅผ ๊ตฌํด ํ๊ฐ ์งํ๋ก ์ฌ์ฉํ๋ค. ๊ฐ ์งํ ๊ณ์ฐ ๋ฐฉ๋ฒ์ ์(2)ยญ(5)์ ๊ฐ๋ค.
4. ๊ฒฐ ๊ณผ
ํ 1์ ๋ถ๋ฅ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ๋ณด์ฌ์ค๋ค. ๊ฒฐ๊ณผ์์ ์ํ ์งํฉ์ ์ ํ๋๋ ๋ก์ง์คํฑ ํ๊ท, ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง, ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก , ๋๋คํฌ๋ ์คํธ์์๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๋ก์ง์คํฑ ํ๊ท์
๊ฒฝ์ฐ๋ ๋ชจ๋ ์ฑ๋ฅ ์งํ์์ ์ ๋ฐ์ ์ผ๋ก ๋์ ์ฑ๋ฅ์ ๋ณด์์ผ๋ ๋ฏผ๊ฐ๋์ ์์ด์๋ ์๋์ ์ผ๋ก ๋ฎ์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ๋ณด์๋ค.
ํ 1. ๋ถ๋ฅ๊ธฐ๋ณ ํต์ฆ ๋ถ๋ฅ ์ฑ๋ฅ ๋ฐ ๋น๊ต
Table 1. Comparison of the pain assessment performance of classifiers
Classifier
|
Metrics
|
Value
|
Development set
|
Test
set
|
Test set / Development
set (%)
|
LR
|
AC
|
0.855
|
0.835
|
97.6%
|
SE
|
0.786
|
0.771
|
98.0%
|
SP
|
0.924
|
0.900
|
97.3%
|
PPV
|
0.912
|
0.885
|
97.0%
|
AUC
|
0.856
|
0.828
|
96.7%
|
RF
|
AC
|
0.805
|
0.766
|
95.2%
|
SE
|
0.802
|
0.762
|
94.9%
|
SP
|
0.807
|
0.770
|
95.4%
|
PPV
|
0.807
|
0.768
|
95.3%
|
AUC
|
0.812
|
0.762
|
93.9%
|
MLP
|
AC
|
0.859
|
0.771
|
89.7%
|
SE
|
0.844
|
0.779
|
92.3%
|
SP
|
0.874
|
0.762
|
87.2%
|
PPV
|
0.870
|
0.766
|
88.1%
|
AUC
|
0.944
|
0.776
|
82.2%
|
CNN
|
AC
|
0.920
|
0.807
|
87.7%
|
SE
|
0.908
|
0.801
|
88.2%
|
SP
|
0.932
|
0.813
|
87.3%
|
PPV
|
0.930
|
0.811
|
87.2%
|
AUC
|
0.995
|
0.799
|
80.3%
|
LR: Logistic Regression, RF: Random Forest, MLP: MultiยญLayer Perceptron, CNN: Convolutional
Neural Network, AC: Accuracy, SE: Sensitivity, SP: Specificity, PPV: Positive Predictive
Value, AUC: Area under curve
๊ณผ์ ํฉ ์ฌ๋ถ๋ฅผ ํ๋จํ๊ธฐ ์ํ์ฌ ๊ฐ๋ฐ ์งํฉ๊ณผ ์ํ ์งํฉ ๊ฐ ์ฑ๋ฅ ๊ฐ์ ๋น์จ์ ๋น๊ตํ ๊ฒฐ๊ณผ ๋ก์ง์คํฑ ํ๊ท, ๋๋คํฌ๋ ์คํธ, ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก , ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง
์์ผ๋ก ๊ณผ์ ํฉ์ ๊ฐ์ธํ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ๋ณด์ด๋ ๊ฒ์ผ๋ก ๋ํ๋ฌ๋ค. ๊ทธ๋ฆผ 5๋ ๊ฐ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ์ ROC(receiver operating characteristic)์ ๊ณก์ ํ๋ฉด์ (area under curve, AUC)๋ฅผ ๋์ํ
๊ฒ์ด๋ค. ์ด ๊ทธ๋ฆผ์์๋ ์ ์ฒด์ ์ผ๋ก ๊ฐ๋ฐ ์งํฉ์ ๋นํด ์ํ ์งํฉ์์ AUC๊ฐ ๊ฐ์ํ๋ ๊ฒ์ ํ์ธํ ์ ์๋ค. ๋ํ, ๊ฐ๋ฐ ์งํฉ๊ณผ ์ํ ์งํฉ ๊ฐ ๊ณผ์ ํฉ์
๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก , ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง์ ์ ํจ์ฌ ๋ ํฌ๊ฒ ๋ํ๋๋ ๊ฒ์ ํ์ธํ ์ ์๋ค.
๊ทธ๋ฆผ. 5. ์ฌ๋ฌ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ์ Receiver Operating Curve
Fig. 5. Receiver Operating Curve of various classifiers (LR: Logistic Regression,
RF: Random Forest, MLP: Multi-Layer Perceptron, CNN: Convolutional Neural Network,
DE: Development set, TE: Test set)
์ด์์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ๋ค์๊ณผ ๊ฐ์ ์๋ฏธ๋ก ํด์๋ ์ ์๋ค. ๋จผ์ ์ด ์ฐ๊ตฌ์ ๊ฒฐ๊ณผ๋ ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง์ด๋, ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก ์ด ๋ค๋ฅธ ๋ชจ๋ธ์ ๋นํด ๊ฐ๋ฐ ์งํฉ์์๋ ์ ์ฌํ๊ฑฐ๋
๋์ ์ฑ๋ฅ์ ๋ณด์ด์ง๋ง ๊ณผ์ ํฉ๋๋ ๊ฒฝํฅ์ด ์์์ ๋ณด์ฌ์ฃผ๊ณ ์๋ค. ์ด๋ ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง์ด๋ ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก ์ด ๋ค๋ฅธ ๋ชจ๋ธ๊ณผ ๋น๊ตํ์ฌ ๋ฐ์ดํฐ ํํ๋ ฅ์ด ๋๋ค๋
๊ฒ์ผ๋ก ํด์๋ ์ ์๋ค. ์ด๋ ๋ชจ๋ธ ๊ฐ๋ฐ์ ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง ๋ฑ์ ์ฌ์ฉํ๋ ๊ฒฝ์ฐ ๋ ๋ง์ ๋ฐ์ดํฐ ์งํฉ์ด ์๊ตฌ๋จ์ ๋ปํ๋ฉฐ, ๋์์ ๋ ๋ง์ ๋ฐ์ดํฐ ์งํฉ์
์ฌ์ฉํ๋ ๊ฒฝ์ฐ ๊ณผ์ ํฉ ๊ฐ์๋ฅผ ํตํด ๊ธฐ์กด ๋ชจ๋ธ๊ณผ ๋น๊ตํ์ฌ ์ฑ๋ฅ์ ๋์ฑ ํฅ์์ํฌ ๊ฒ์ผ๋ก ์์๋๋ค. ๋ํ, ์ด ์ฐ๊ตฌ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ํด์ํ๋๋ฐ ๊ณ ๋ ค๋์ด์ผ ํ๋ ์์๋
๋ถ๋ฅ๊ธฐ์ ์
๋ ฅ์ด ์ ์ ํธ๊ฐ ์๋ ์ถ์ถ๋ ํน์ง์ด๋ผ๋ ๋ฐ ์๋ค. ์ผ๋ฐ์ ์ผ๋ก ๋ก์ง์คํฑ ํ๊ท, ๋๋คํฌ๋ ์คํธ ๋ฑ์ ์
๋ ฅ ๊ฐ๋ค์ ์๊ณต๊ฐ์ ์ฐ๊ฒฐ์ฑ์ ๊ณ ๋ คํ์ง ์๋
๋ฐ๋ฉด, ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง ๋ฑ์ ๋ฐ์ดํฐ ์์ฒด์ ์๊ฐ์ , ๊ณต๊ฐ์ ์ฐ๊ฒฐ์ฑ์ ํตํด ์ฃผ์ ํน์ง(feature)๋ค์ ์ถ์ถํ์ฌ ์ฌ์ฉํ๋ ๊ฒ์ผ๋ก ์๋ ค์ ธ ์๋ค. ์ด๋ฌํ
๊ด์ ์์ ์ด ์ฐ๊ตฌ๋ ์๋ก ์๊ด์ฑ์ด ์๋ ์ถ์ถ๋ ํน์ง ๊ฐ์ ์
๋ ฅ์ผ๋ก ํ์์ผ๋ฏ๋ก ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง์ ์ฅ์ ์ด ํฌ์๋์์ ๊ฐ๋ฅ์ฑ์ด ์๋ค. ๋ง์ง๋ง์ผ๋ก, ์ด ์ฐ๊ตฌ์์๋
๋ถ๋ฅ๊ธฐ ํ๋ผ๋ฏธํฐ ์ค์ ์ ์์ด ๋๋คํฌ๋ ์คํธ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ์ ์ต๋ ๊น์ด์ ์ต๋ ๊ฐ์ง ์, ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก ์ ์๋์ธต์ ๊น์ด์ ํญ, Dropout rate, ํฉ์ฑ๊ณฑ
์ ๊ฒฝ๋ง์ ํํฐ ํฌ๊ธฐ, ์ธต ์ ๋ฑ์ ํ๋ผ๋ฏธํฐ๋ฅผ ์ต์ ํ ์์ด ์ฌ์ฉํ์์ผ๋ฏ๋ก, ๊ฐ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ์์ ๋์ถ๋ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ๊ฐ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ์์ ๋ผ ์ ์๋ ์ต๋ ์ฑ๋ฅ์ผ๋ก ํ๋จํ
์๋ ์๋ค.
5. ๊ฒฐ ๋ก
์ด ์ฐ๊ตฌ์ ๊ฒฐ๊ณผ์์๋ ๊ด์ฉ์ ๋งฅํ๋ฅผ ์ฌ์ฉํ ํต์ฆ ๋ถ๋ฅ์ ์์ด ์ถ์ถ๋ ํํ ํน์ง์ ์
๋ ฅ์ผ๋ก ํ๋ ๋ถ๋ฅ์ ๊ฒฝ์ฐ ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง, ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก , ๋๋คํฌ๋ ์คํธ
๋ถ๋ฅ๊ธฐ์ ๋นํด ๋ก์ง์คํฑ ํ๊ท๊ฐ ๊ฐ์ฅ ๊ณผ์ ํฉ์ด ์ ๊ณ ๋์ ๋ถ๋ฅ ์ ํ๋๋ฅผ ๋ณด์ด๋ ๊ฒ์ ํ์ธํ์๋ค. ๋จ, ์ด ์ฐ๊ตฌ์์๋ ์ ์ฒ๋ฆฌ๋ฅผ ํตํด ์๋ก ๋
๋ฆฝ์ ์ธ ํํ์
ํน์ง์ ์ถ์ถํ ํ ์
๋ ฅ์ผ๋ก ์ฌ์ฉํ์์ผ๋ฏ๋ก, ์
๋ ฅ ๋ฒกํฐ ๊ฐ ์๊ณต๊ฐ์ ์ฐ๊ฒฐ์ฑ์ด ์๊ตฌ๋์ง ์๋ ๋ก์ง์คํฑ ํ๊ท๋ ๋๋คํฌ๋ ์คํธ์ ์ข ๋ ์ ๋ฆฌํ ๊ฒฐ๊ณผ๊ฐ ๋์ถ๋์์
์ ์๋ค. ๋ฐ๋ผ์, ๋ณด๋ค ์ ๊ตํ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ ๋น๊ต๋ฅผ ์ํด์๋ ํน์ง์ ์ถ์ถํ๊ธฐ ์ด์ ์ ์ ํธ๋ฅผ ์
๋ ฅ์ผ๋ก ํ ๋, ๋ถ๋ฅ ์ฑ๋ฅ์ ๋ํ ๋น๊ต๊ฐ ์ํ๋ ์ ์๋ค.
๋ค๋ฅธ ๊ด์ ์์, ํฉ์ฑ๊ณฑ ์ ๊ฒฝ๋ง์ด๋ ๋ค์ธต ํผ์
ํธ๋ก ์ ๋ค๋ฅธ ๋ถ๋ฅ๊ธฐ์ ๋นํด ๊ณผ์ ํฉ๋๋ ๊ฒฝํฅ์ ๋ณด์์ผ๋ ์
๋ ฅ์ ๋ํ ํํ๋ ฅ์ด ํฐ ๊ฒ์ผ๋ก ํด์๋ ์ ์์ผ๋ฉฐ
ํ์ต์ ์ฌ์ฉ๋๋ ๋ฐ์ดํฐ์ ์ฆ๊ฐ๋ฅผ ํตํด ์ฑ๋ฅ์ ํฅ์์ ๊ธฐ๋ํ ์ ์์ ๊ฒ์ผ๋ก ํ๋จ๋๋ค. ๋ฐ๋ผ์, ํฅํ ๋ณด๋ค ํฐ ๊ฐ์ฒด ์๋ฅผ ํ์ฉํ ๋น๊ต๋ฅผ ํตํด ์ต์ ์
๋ถ๋ฅ๊ธฐ๋ฅผ ์ ์ ํ ์ ์์ ๊ฒ์ผ๋ก ๊ธฐ๋๋๋ค.
Acknowledgements
This research was supported by a grant of the Basic Science Research Program (NRF-2018R1A4A1025704,
NRF-2018R1D1A 3B07046442) and grant of the through the National Research Foundation
of Korea (NRF) funded by the Ministry of Science and ICT, Korea.
References
J. A. Grass, 2005, Patient-controlled analgesia, Anesthesia & Analgesia, Vol. 101,
No. 5S, pp. S44-S61
M.. Jeanne, C. Clรฉment, J. De Jonckheere, R. Logier, B. Tavernier, 2012, Variations
of the analgesia nociception index during general anaesthesia for laparoscopic abdominal
surgery, Journal of Clinical Monitoring and Computing, Vol. 26, No. 4, pp. 289-294
M. A. Connelly, J. T. Brown, G. L. Kearns, R. A. Anderson, S. D. St Peter, K. A. Neville,
2014, Pupillometry: a non-invasive technique for pain assessment in paediatric patients,
Archives of Disease in Childhood, Vol. 99, No. 12, pp. 1125-1131
T. Ledowski, J. Bromilow, M. Paech, H. Storm, R. Hacking, S. Schug, 2006, Monitoring
of skin conductance to assess postoperative pain intensity, British Journal of Anaesthesia,
Vol. 97, No. 6, pp. 862-865
M. Huiku, et al., 2007, Assessment of surgicalstress during general anaesthesia,
British Journal of Anaesthesia, Vol. 98, No. 4, pp. 447-455
R. F. Rojas, X. Huang, K.-L. Ou, 2019, A Machine Learning Approach for the Identification
of a Biomarker of Human Pain using fNIRS, Scientific Reports, Vol. 9, No. 1, pp. 5645
S. Gruss, et al., 2015, Pain Intensity Recognition Rates via Biopotential Feature
Patterns with Support Vector Machines, Public Library of Science One, Vol. 10, No.
10, pp. e0140330
L. Breiman, 2001, Random forests, Machine Learning, Vol. 45, No. 1, pp. 5-32
H. S. Seok, B.-M. Choi, G.-J. Noh, H. Shin, 2019, Post- operative Pain Assessment
Model Based on Pulse Contour Characteristics Analysis, Institute of Electrical and
Electronics Engineers Journal of Biomedical and Health Informatics, Vol. 23, No. 6,
pp. 2317-2324
J. Lever, M. Krzywinski, N. Altman, 2016, Points of Significance: Model selection
and overfitting, Nature Methods, Vol. 9, No. 13, pp. 703-704
์ ์์๊ฐ
J. Y. Yim is an undergraduate student of Department of Biomedical Engineering, Chonnam
National University, Yeosu, Republic of Korea.
She is pursuing B. Eng degree since 2015.
H. Shin received the B.S., M.S. and Ph.D. degree in electrical and electronic engineering
from the Department of Electrical and Electronics Engineering, Yonsei University,
Seoul, Korea, in 2003, in 2005 and 2010, respectively.
In 2010, he joined the Digital Media and Communi- cation Research and Development
Center of Samsung Electronics, Co. Ltd., Korea.
Since August 2013, he has been with the Department of Biomedical Engineering, Chonnam
National University, Yeosu, Korea, where he is an Associate Professor.
His research area includes biomedical signal processing, physiological modeling and
computer simulation, u-Healthcare and mobile healthcare Technologies.