μ΄μ§
(Jin Lee)
β iD
Copyright Β© The Korean Institute of Electrical Engineers(KIEE)
Key words
surface EMG, muscle fatigue, PLZ complexity measure
1. μ λ‘
κ·Όμ‘μ μμΆμ μ§μνλ©΄ κΈ°λ³Έκ΅¬μ± μμμΈ κ·Όμ¬μ (muscle fiber)μμ μΌμ΄λλ μ리μ λ³ν(μ£Όλ‘ μ μ°μ μΆμ μΌλ‘ μΈν μ°μ±λ μ ν)μ κΈ°μΈνμ¬
κ·Όμ¬μ μ νμ±λκ° λ¨μ΄μ Έμ(μ λμλ(conduction velocity) κ°μ, μ΄λλ¨μνλμ μ(MUAP: motor unit action potential)
λ°ν κ°μ λ±) μνλ κ·Όλ ₯(muscle force)μ μ μ§νλ λ° μ€ν¨νκ² λλ€(1). μ΄λ¬ν κ·Όλ ₯ μ μ§ μ€ν¨λ₯Ό μΌμΌν€λ μμΈμ κ·Ό νΌλ‘λ(muscle fatigue)λ‘ κ·μ νλ©°(2), κ·Όμ‘μ μ§μμ μΈ μμΆ μ μΈ‘μ ν κ·Όμ λ(electromyogram) μ νΈμ ν΅κ³μ νΉμ±μ κ·Ό νΌλ‘λμ μ§νμ λ°λΌ λ³νκ² λλ€(1,2).
μ΄λλ¨μμ μμμ λ°ν ν¨ν΄(random firing pattern)μ μν΄ μμ±λ MUAPλ€μ΄ νΌλΆνλ©΄κΉμ§ μ νλλ©° 볡ν©, μ€μ²©λ ννλ‘, νλ©΄
μ κ·Ή(surface electrode)μΌλ‘ κ²μΆν μ μλ νλ©΄ κ·Όμ λ(SEMG: surface electromyogram) μ νΈλ λΉμΉ¨μ΅μ (non-invasive)μΈ
μ€μκ° κ΄μΈ‘μΌλ‘ κ·Όμ‘ νλμ λν μ 보 μ κ³΅μ΄ κ°λ₯νλ€λ μ₯μ μ΄ μμΌλ(3), κ΄μΈ‘ μ νΈ κ΅¬μ‘°μ 볡μ‘μ±μΌλ‘ μΈνμ¬ ν΅κ³μ μ νΈμ²λ¦¬ λ°©λ²μ μ΄μ©ν μ λμ μΈ μ 보 μ°μΆμ λ§μ μ΄λ €μμ΄ μλ€(4).
μ§κΈκΉμ§ SEMG μ νΈλ‘λΆν° μΆμΆν λ€μν ν΅κ³μ 맀κ°λ³μλ€μ μ¬μ©νμ¬ κ·Ό νΌλ‘λμ μ§νμ λ°λΌ κ·Όμ λ μ νΈμ λνλλ νΉμ± λ³νλ₯Ό μ λμ μΌλ‘ μΆμ νκ³ μ
νλ μ°κ΅¬λ€μ΄ κ³μ μ΄μ΄μ Έ μ€κ³ μμΌλ©°, λνμ μΌλ‘ κ·Όμ¬μ μ λμλ λ° μ΄λλ¨μ λ°νμ¨ κ°μμ κΈ°μΈν SEMG μ νΈμ μ£Όνμ λμμ΄ μ μ£Όνλ‘ μ΄λνλ
νΉμ±μ μ€κ°μ£Όνμ(MDF:median frequency), νκ· μ£Όνμ(MNF: mean frequency)μ κ°μ 맀κ°λ³μ κ°μ κ°μλ‘ κ·Ό νΌλ‘λλ₯Ό
μ λμ μΌλ‘ μΆμ ν μ μλ€λ μ°κ΅¬ κ²°κ³Όκ° λ리 μλ €μ Έ μλ€(4). κ·Έλ¬λ μ΄λ€ λνμ μ£Όνμ 맀κ°λ³μλ€μ SEMG μ νΈλ₯Ό μ μμ±(stationarity)μ λ§μ‘±νλ μμ κ³Όμ μΌλ‘ κ°μ νκ³ ν΅κ³μ 2μ°¨ λͺ¨λ©νΈ(moment)(5) μ΄λ‘ μ μ μ©νμ¬ μ λν κ²μΌλ‘, κ΄μΈ‘λ μ νΈμ ν΅κ³μ νΉμ±μ λ°λΌμ μ΄ κ°μ μΌλ‘λΆν° λ°μνλ μΆμ κ°μ μ€μ°¨μ λν λ¬Έμ κ° μ¬μ ν μ κΈ°λκ³ μμΌλ©°,
μ΄λ₯Ό ν΄κ²°ν μ μλ λ€λ₯Έ μ νΈμ²λ¦¬ λ°©λ²μΌλ‘ κ·Ό νΌλ‘λλ₯Ό μΆμ νκ³ μ νλ μ°κ΅¬λ€μ΄(6,9) κ³μ μλλκ³ μλ€.
μ΄λ¬ν λ€λ₯Έ μλμ ν λ°©νΈμΌλ‘ SEMG μ νΈμ μ£Όνμ νΉμ± λ³νλ₯Ό μ£Όνμ μ€ννΈλΌ(spectrum)μ λ°νμΌλ‘ νλ ν΅κ³μ λͺ¨λ©νΈ μ΄λ‘ μ μ μ©νμ¬
μΆμ νλ λμ μ, μμ μ νΈ νν ꡬ쑰μ κ²°μ μ μΈ λ³΅μ‘μ±(deterministic complexity)μ μ λμ μΌλ‘ λνλΌ μ μλ μ²λμΈ, LZ
볡μ‘μ± μ²λ(Lempel-Ziv complexity measure)(10,11)λ₯Ό μ μ©νμ¬ μΆμ νκ³ μ νλ μ°κ΅¬κ°(8) κ·Όλμ μ μλμλ€. μ΄ μ°κ΅¬μμλ κ·Ό νΌλ‘λμ λ°λΌ κ·Όμ λ μ νΈμ μ£Όνμ λμμ΄ μ΄λνλ©΄, μ νΈμ ꡬ쑰μ 볡μ‘μ± λν λ³νκ² λλ©° μ΄λ¬ν λ³νλ₯Ό
LZ 볡μ‘μ± μ²λλ₯Ό μ¬μ©νμ¬ μΈ‘μ νλ©΄ κ·Ό νΌλ‘λλ₯Ό μ λμ μΌλ‘ μΆμ ν μ μμΌλ©°, μ΄ μ²λλ‘ μΆμ ν κ²°κ³Όκ° κΈ°μ‘΄μ μ£Όνμ 맀κ°λ³μ(MDF)μ 결과보λ€
μ°μν¨μ μ μνμλ€.
μ΅κ·Ό λ€μ΄, κΈ°μ‘΄ LZ 볡μ‘μ± μ²λκ° κ΄μΈ‘ μ νΈμ μ§ν κ° μ체λ₯Ό μ΄μ©νκΈ° λλ¬Έμ λΆκ°μ‘μμ μ·¨μ½ν λ¨μ μ΄ μμμ μ§μ νλ©°, μ§ν κ° μμ²΄κ° μλλΌ
μ΄λ€ μ¬μ΄μ κ΄κ³λ₯Ό μ΄μ©νμ¬ κ΄μΈ‘ μ νΈ ννμ ꡬ쑰μ 볡μ‘μ±μ λ³΄λ€ κ°κ±΄(robust)νκ² μΈ‘μ ν μ μλ κ°μ λ LZ 볡μ‘μ± μ²λμ λν μ°κ΅¬λ€μ΄(12,15) λ³΄κ³ λμλ€.
λ³Έ μ°κ΅¬μμλ μ΄μ κ°μ΄ μ΄μ μ°κ΅¬(8)μμ λ°νμ§ LZ 볡μ‘μ± μ²λμ κ·ΌνΌλ‘λ μΆμ μ±λ₯μ 보μ, νκ°ν΄ 보기μνμ¬ κ°μ λ 볡μ‘μ± μ²λμΈ μμ΄ LZ(PLZ: permutation LZ)
볡μ‘μ± μ²λλ₯Ό SEMG μ νΈμ μ μ©νμ¬ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ μ μ²μμΌλ‘ μλνμλ€. μ΄λ₯Ό μνμ¬ μΌμ λ±μ²μ±(constant isometric) 20,
50, 80% μ΅λ μμ μμΆ(%MVC: maximum voluntary contraction) μμ(%MVC μμΆλ ₯μ μ 체 λ²μλ₯Ό λΆμν΄ λ³΄κΈ° μν΄
μ μ ) μ΄λλ°κ·Ό(biceps brachii muscle)μμ μμ§ν 165κ°μ SEMG μ νΈλ€μ λμμΌλ‘ PLZ 볡μ‘μ± μ²λλ€(PLZ2, PLZ3,
PLZ4)μ κ°κ° μ μ©νμ¬ κ·Ό νΌλ‘λλ₯Ό μΆμ ν κ²°κ³Όλ₯Ό κΈ°μ‘΄μ LZ 볡μ‘μ± μ²λμ κ²°κ³Όμ μ λμ μΌλ‘ λΉκ΅νμ¬, μ΄λ€ 볡μ‘μ± μ²λλ€μ μ±λ₯μ νκ°ν κ²°κ³Όλ₯Ό
μ μνμλ€.
2. 볡μ‘μ± μ²λ(complexity measure)
μμ μ νΈμ λΆκ·μΉμ±μ μ λμ μΌλ‘ κ²μΆνκ³ κ²°μ μ μμΉλ‘ λνλ΄μ΄, μ νΈμ ꡬ쑰μ 볡μ‘μ±μ λν μ 보λ₯Ό μ λνν μ μλ μ νΈν΄μ λ°©λ²μΌλ‘ μ§κΈκΉμ§
λ리 μ¬μ©λκ³ μλ 볡μ‘μ± μ²λλ€μ λ€μκ³Ό κ°μ Lempelκ³Ό Zivμ μμ΄λμ΄(idea)λ₯Ό(10) λ°νμΌλ‘ νλ€.
2.1 Lempel-Ziv(LZ) 볡μ‘μ± μ²λ
LZ 볡μ‘μ± ν΄μλ²μ ν΄μ λμ κ΄μΈ‘ μ νΈμ μμμ λ³ν ν¨ν΄λ€μ λ¨μ§ μμμ κΈ°νΈ(symbol)λ€λ§μ μ¬μ©νμ¬ λ¨μν ν¨ν΄μ μ ν κΈ°νΈ μμ΄(finite
symbolic sequence)λ‘ λ³ννλ κ³Όμ (coarse- graining process)μ ν΅ν΄μ κ΄μΈ‘ μ νΈ λ³ν ν¨ν΄μ 볡μ‘μ±μ μ€μ€λ‘ ꡬλΆν
μ μλ μκΈ° κ΅¬λΆ νμ΅ μκ³ λ¦¬μ¦(self-delimiting learning algorithm)μ μ€μ¬ μλ¦¬λ‘ κ΅¬μ±λμ΄ μλ€(10). μ΄μ§ κΈ°νΈν μμ΄(binary symbolizing sequence) λ³νμ μλ‘ νμ¬ μ΄ μκ³ λ¦¬μ¦μ λ¨κ³μ μΌλ‘ μ€λͺ
νλ©΄ λ€μκ³Ό κ°λ€.
λ¨κ³ 1 : κ΄μΈ‘ μ νΈ, $x(i),\:(i=1\sim n)$λ₯Ό λ€μ μ (1)μ ν΅ν΄ μ΄μ§ κΈ°νΈ μμ΄λ‘ λ³ννλ€.
μ¬κΈ°μ $th$λ κ΄μΈ‘ μ νΈ μ§νμ νκ· , μ€κ°κ° λ±μΌλ‘(8,10) μ ν μ μλ λ¬Έν± κ°(threshold) μ΄λ©°, $s(i)$λ $th$μ λ°λΌ κ΄μΈ‘μ νΈλ₯Ό 0κ³Ό 1λ‘ λ³νν μ νΈμ΄λ©°, μ΄λ₯Ό ν΅ν΄ μ΄μ§ κΈ°νΈ μμ΄,
$P_{s}$λ₯Ό μ (2)μ κ°μ΄ ꡬμ±ν μ μλ€.
λ¨κ³ 2 : $P_{s}$μ λͺ¨λ μμ΄μ κ²μνκΈ° μνμ¬, λΆλΆ μμ΄ ν λΉ λ³μ(subsequence buffers) S(μ°¨λ‘μ°¨λ‘ κ²μν μμ΄ λ°μ΄ν°λ€μ
μ§ν© λ²νΌ), Q(μλ‘μ΄ ν¨ν΄ λ°μ΄ν° λ²νΌ), SQ(S$\cup$Q : ν©μ§ν© μμ΄ λ²νΌ), SQv(SQ-λ§μ§λ§ μμ : μμ΄ λ²νΌ)λ€μ μ΄μ©νμ¬
μ΄μ§ κΈ°νΈ μμ΄, $P_{s}$λ₯Ό ꡬμ±νκ³ μλ λͺ¨λ λΆλΆ μμ΄ ν¨ν΄λ€μ μ°¨λ‘λ‘ κ²μνμ¬ μλ‘ λ€λ₯Έ μ μΌν ν¨ν΄ μΉ΄μ΄ν°(counter), C(n)μ
μ¦κ°μν¨λ€. μ΄ κ³Όμ μ μ’ λ μμΈν μ€λͺ
νλ©΄
(i) C(n)=1, S=s(1), Q=s(2)λ‘ μ΄κΈ°κ°μ μ μνλ€.
(ii) SQ={s(1), s(2)}, SQv={s(1)}λ‘ κ°κ° ꡬμ±νλ€.
(iii) Q$\subset$SQv μΈκ°λ₯Ό νμΈνμ¬ μλ‘μ΄ ν¨ν΄ κ³μκΈ° C(n) κ°μ κ°±μ νλ€.
(iv) μ κ³Όμ μ μμ΄ λ°μ΄ν°μ λκΉμ§(nκ° λ°μ΄ν°) λ°λ³΅νμ¬ μ΅μ’
C(n)κ°μ ꡬνλ€.
λ¨κ³ 3 : $P_{s}$λ₯Ό ꡬμ±νκ³ μλ μλ‘ λ€λ₯Έ λΆλΆ μμ΄ ν¨ν΄ κ³μμ μ΅μ’
κ° C(n)μ μ΄μ©νμ¬ λ€μ μ (3)μΌλ‘ LZ 볡μ‘μ± μ²λκ°μ κ³μ°νλ€(10).
μ¬κΈ°μ $\alpha$ κ°μ κ΄μΈ‘ μ νΈλ₯Ό κΈ°νΈ μμ΄λ‘ λ³νν λ μ¬μ©ν κΈ°νΈμ μλ‘ μ μλλ©°, μ΄ μμ κ²½μ° $\alpha =2$ μ΄λ€. μ (3)μΌλ‘ ꡬν μ μλ LZ 볡μ‘μ± μ²λλ κ΄μΈ‘ μ νΈλ₯Ό λ³νν κΈ°νΈ μμ΄, $P_{s}$λ₯Ό ꡬμ±νκ³ μλ λͺ¨λ μλ‘ λ€λ₯Έ λΆλΆ μμ΄ ν¨ν΄μ μ, C(n)κ°μ
μ΄μ©νμ¬ $P_{s}$ μμ μ‘΄μ¬ κ°λ₯ν μ΅λ λΆλΆ μμ΄μ μνκ°(upper bound)μ λνλΈλ€.
μμμ μ μν λ°μ κ°μ΄ ꡬν μ μλ LZ 볡μ‘μ± μ²λλ κ·Έ κ°μ΄ ν΄μλ‘ λ λ§μ μλ‘ λ€λ₯Έ μλ‘μ΄ ν¨ν΄μ μ‘΄μ¬ κ°λ₯μ±μ μλ―Ένλ κ²μ΄λ―λ‘, μ΄λ
λΆμ λμ κ΄μΈ‘ μ νΈκ° μΌλ§λ 볡μ‘ν λ³ν κ΅¬μ‘°λ‘ κ΅¬μ±λμ΄ μλμ§λ₯Ό λνλ΄λ μ²λλ‘ κ°μ£Όν μ μλ€(10).
κ΄μΈ‘ μ νΈλ₯Ό λ€μμ κΈ°νΈ(μ (3)μμ $\alpha$>2)λ₯Ό μ¬μ©νμ¬ λ€μ κΈ°νΈ μμ΄λ‘ λ³ννμ¬(multi-level symbolizing) μμ λμΌν μκ³ λ¦¬μ¦μΌλ‘ LZ 볡μ‘μ±
μ²λλ₯Ό ꡬν μ μμΌλ©°, μ΄λ λΆμ λμ μ νΈμ ν΅κ³μ νΉμ±μ λ°λΌ μ μ νκ² μ μ©νλ κ²μ΄ νμνλ€. μ체 μ νΈλ₯Ό λμμΌλ‘ νμ¬ LZ 볡μ‘μ± μ²λλ₯Ό
λΆμν κΈ°μ‘΄μ μ°κ΅¬λ€(8,12)μ ν΅νμ¬ $\alpha$=2, 3μ μ μ μ΄ μ ν©ν¨μ΄ μλ €μ Έ μμΌλ©°, νΉν SEMG μ νΈμ μ μ©ν μ΄μ μ°κ΅¬(8)μμλ λ€μ μ (4)μ λνλΈ 3κ° κΈ°νΈ μμ΄ λ³νμ΄ μ΅μ μ 볡μ‘μ± ν΄μ κ²°κ³Όλ₯Ό λνλ΄λ κ²μΌλ‘ λ³΄κ³ λμλ€.
μ μμμ κ΄μΈ‘ μ νΈ λ°μ΄ν°λ₯Ό 3κ° κ΅°μ§(cluster)μΌλ‘ λλλ λ°©λ²μ κ΄μΈ‘λ νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈμ μ§νμ μ μ ν λ¬Έν± κ°μ μ μ©νκ±°λ, k-means
κ΅°μ§ν λ°©λ²μ μ΄μ©νλ λ± λ€μν 3κ° κ΅°μ§ κΈ°νΈν(ternary decoding) λ°©λ²(16)μ μ¬μ©ν μ μλ€.
2.2 PLZ(Permutation Lempel-Ziv) 볡μ‘μ± μ²λ
PLZ 볡μ‘μ± μ²λλ μ§ν λ°μ΄ν°κ° μ체λ₯Ό μ΄μ©νμ¬ κΈ°νΈ μμ΄λ‘ λ³ννλ LZ μ²λμλ λ¬λ¦¬ λ°μ΄ν°λ₯Ό ν¬κΈ°μμΌλ‘ λμ΄ν λ μμ±λλ μμ΄ λͺ¨ν°ν(motif)
ν¨ν΄λ€μ μ¬μ©ν΄μ κ΄μΈ‘ μ νΈλ₯Ό μμ λͺ¨ν°νμ κΈ°νΈ μμ΄λ‘ λ³νν ν, LZ 볡μ‘μ±μ ν΄μνλ λ°©λ²μ΄λ€(12,14). μ΄λ λͺ¨ν°ν ν¨ν΄λ€μ μ΄μ©ν κΈ°νΈ μμ΄ λ³νμ ν΅μ¬ μμΈμ λͺ¨ν°ν ν¨ν΄μ ꡬμ±νλ λ°μ΄ν° ν¬μΈνΈ μ, $m$κ³Ό λͺ¨ν°ν ν¨ν΄μ κ° κ΅¬ν(section)μ
ν¬ν¨λμ΄μλ λ°μ΄ν° ν¬μΈνΈ μ, $\tau$(spanning lag)μ΄λ€. μ΄λ₯Ό μκΈ° μ½κ² μ€λͺ
νκΈ° μνμ¬ PLZ 볡μ‘μ± ν΄μμ μν΄ 3κ° λ°μ΄ν°
ν¬μΈνΈ($m=3$) κ°μ ν¬κΈ° μμ΄λ‘ μμ±λλ λͺ¨ν°ν ν¨ν΄λ€κ³Ό $\tau =1 ,\: 2$λ₯Ό κ°κ° μ μ©νμ¬ κΈ°νΈ μμ΄λ‘ λ³ννλ λ°©λ²μ κ·Έλ¦Ό 1μ λνλ΄μλ€.
κ·Έλ¦Ό 1μ (a)λ 3κ° λ°μ΄ν° ν¬μΈνΈ($m=3$) κ°μ ν¬κΈ° μμ΄λ‘ μμ± κ°λ₯ν 6κ°($m! =6$)μ λͺ¨ν°ν ν¨ν΄λ€μ λνλΈ κ²μ΄λ©°, μ΄λ€ 6κ° λͺ¨ν°νλ€μ
μ΄μ©νμ¬ μ€μ μμ§ν νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈ 20 λ°μ΄ν° ν¬μΈνΈλ₯Ό $\tau =1$λ‘ νμ¬ κΈ°νΈμμ΄ λ³νν λμ, $\tau = 2$λ‘ λ³νν λ λνλ
μ μλ λͺ¨ν°ν λ²νΈ(κΈ°νΈ)μ μλ₯Ό (b)μ (c)μ κ°κ° λνλΈ κ²μ΄λ€. μ λ°©λ²μ ν λλ‘ λΆμ λμ κ΄μΈ‘ μ νΈμ μ 체 λ°μ΄ν°κ°μ μ κ·Έλ¦Όμμ λνλΈ
λͺ¨ν°ν ν¨ν΄λ€μ μ μ©νμ¬, κ΄μΈ‘ μ νΈ λ°μ΄ν°λ₯Ό 1$\sim$6μ λͺ¨ν°ν λ²νΈλ‘ ꡬμ±λλ κΈ°νΈ μμ΄λ‘ λ³νν μ μλ€.
κ·Έλ¦Ό 1 3κ° λ°μ΄ν° ν¬μΈνΈ(m=3) μμ΄ μ²λ¦¬ κ³Όμ μ λν΄ (a) μμ± λͺ¨ν°ν ν¨ν΄ (b) μμ΄ λͺ¨ν°νλ‘ μ νΈ λ³νμ μ($\tau =1$) (c)
μμ΄ λͺ¨ν°νλ‘ μ νΈ λ³νμ μ($\tau =2$)
Fig. 1 Illustration of the permutation process with 3 data points(m=3) (a) The possible
motifs for m=3 (b) Transform of a signal into a symbolic sequence using permutation
motif($\tau =1$) (c) Transform of a signal into a symbolic sequence using permutation
motif($\tau =2$)
λ€μμΌλ‘, μ΄μκ°μ΄ μμ±ν μμ΄ λͺ¨ν°ν κΈ°νΈ μμ΄μ μ μ μμ μ μν LZ 볡μ‘μ± ν΄μλ²μ κ·Έλλ‘ μ μ©νμ¬ PLZ 볡μ‘μ± μ²λλ₯Ό κ³μ°ν μ μμΌλ©°,
λ³Έ μ°κ΅¬μμ μλν SEMG μ νΈ λΆμμ μν μ 체 PLZ 볡μ‘μ± μ²λ κ³μ° μκ³ λ¦¬μ¦μ νλ¦λλ₯Ό κ·Έλ¦Ό 2μ λνλ΄μλ€. μ΄ νλ¦λμ μ¬μ©λ λ³μλ€μ μ μ μμ κΈλ‘ μ€λͺ
ν LZ 볡μ‘μ± μ²λ μκ³ λ¦¬μ¦μ κ° λ¨κ³μμ λνλΈ λ³μλ€κ³Ό λμΌνλ€.
κ·Έλ¦Ό 2 PLZ 볡μ‘μ± μ²λ κ³μ° μκ³ λ¦¬μ¦μ νλ¦λ
Fig. 2 Flowchart of the algorithm for PLZ complexity measure calculation
λΆμ λμ SEMG μ νΈ μ 체 λ°μ΄ν° ν¬μΈνΈμ λνμ¬ κ·Έλ¦Ό 2μ νλ¦λμ κ³μ° κ³Όμ μ κ±°μ³ C(n)κ°μ ꡬν λ€μ, μ μ μ μ (3)μΌλ‘ μ΅μ’
PLZ 볡μ‘μ± μ²λκ°μ κ³μ°ν μ μλ€.
3. μ€ν λ° λΆμ λ°©λ²
3.1 νλ©΄κ·Όμ λ μμ§ μ€ν
λ³Έ μ°κ΅¬μμλ μ€μ κ·Όμ λ κ²μ¬ μμ μ£Όλ‘ μ¬μ©λκ³ μλ μΌμ λ±μ²μ± %MVC κ·Όμ‘ μμΆμ ν΅ν΄μ μμ§ν SEMG μ νΈλ₯Ό λμμΌλ‘ μ μν 볡μ‘μ± μ²λλ€μ
μ±λ₯μ νκ°νμλ€. μ΄λ₯Ό μνμ¬ 21$\sim$28(νκ· 24.3)μΈμ 건κ°ν μ±μΈ λ¨μ 11λͺ
μ λμμΌλ‘ μ΄λλ°κ·Όμ 20, 50, 80%MVC μμΆ(%MVC
μμΆλ ₯μ μ 체 λ²μλ₯Ό ν¬ν¨ν μ μλλ‘ μ μ )μ 30μ΄κ° μ μ§ μν€λ©° κ°κ° 5νμ© μ€μνμ¬, μ΄ 165(11 subjects$\times$5 trials$\times$3
%MVCs=165) κ°μ SEMG μ νΈλ₯Ό νμ€ νλ©΄κ·Όμ λ μμ§ μ€ν λ°©λ²(4)μ μ€μνμ¬ μμ§νμλ€.
μ΄λλ°κ·Όμ %MVC μμΆμ μμμ λ°ν λ±μ 보쑰λꡬλ₯Ό μ΄μ©νμ¬ κ³ μ λ νκΏμΉ ꡬλΆλ¦¬κΈ°(elbow flexion) μμΈλ₯Ό μ μ§μν€λ©° νΌκ²μκ° μμ μ
κ·Όλ ₯μ λμΌλ‘ νμΈνλ(visual feedback) λ°©λ²μ μ΄μ©νμ¬ μΌμ ν κ·Όλ ₯μ μ μ§μν€λ©° μ€μνμλ€.
SEMG μ νΈμ μ·¨λμ Delsysμ¬μ Bagnoli-2 EMG system(DE-2.1 surface electrode, 1 channel μ€ν)(17), Data Translationμ¬μ DT9804 A/D 컨λ²ν°λ₯Ό μ¬μ©νμ¬, νν° λμν 20-450[Hz], μ¦νλ₯ μ 1000λ°°, νλ³Έν μ£Όνμλ
1024[Hz]λ‘ κ°κ° μ€μ νκ³ μ€μνμμΌλ©°(λ³΄λ€ μμΈν μ€ν λ°©λ²μ (7) μ°Έμ‘°), PLZ 볡μ‘μ± μ²λ κ²μΆ λ° λΉκ΅, λΆμ μκ³ λ¦¬μ¦λ€μ matlab(version R2015b)(18) μννΈμ¨μ΄λ₯Ό μ΄μ©νμ¬ νλ‘κ·Έλλ°(programming) νμμΌλ©°, λΆμν κ²°κ³Όμ ν΅κ³μ μ μμ±μ SPSS(version 26) μννΈμ¨μ΄λ₯Ό μ΄μ©νμ¬
κ²μ¦νμλ€.
3.2 λΆμ λ°©λ²
3.2.1 λͺ¨ν°ν λ³ν νλΌλ©ν($m$, $\tau$) μ μ
λ³Έλ¬Έμ κ·Έλ¦Ό 1μ ν΅ν΄ μ€λͺ
ν λ°μ κ°μ΄ PLZ 볡μ‘μ± ν΄μμ μν κΈ°νΈ μμ΄ λ³ν κ³Όμ μμ λΆμ λμ μ νΈμ μ ν©ν $m$κ³Ό $\tau$ κ°μ μ μ μ΄ νμνλ©°,
μΌλ°μ μΌλ‘ μ΄ μμΈλ€μ λμ μ νΈμ νλ³Έν μ£Όνμ(sampling frequency)μ μ°κ΄λμ΄ μ€μ ν μ μμμ΄ μ΄μ μ°κ΅¬λ€(13,14)μμ λ°νμ‘λ€.
λͺ¨ν°νλ₯Ό ꡬμ±νλ λ°μ΄ν° ν¬μΈνΈ μ, $m$κ°μ κ²½μ°, μ΄ $m$ κ°μ λ°λΌμ $m$! κ°μ λͺ¨ν°ν ν¨ν΄μ΄ μμ±λλ―λ‘ μ΄ κ°μ΄ λ무 μμΌλ©΄ μμ΄ λͺ¨ν°ν
ν¨ν΄μ μ μ©ν κΈ°νΈ μμ΄ λ³νμ ν¨κ³Όκ° λ¨μ΄μ§λ©°, λ°λλ‘ ν° κ²½μ°μλ λ§μ λͺ¨ν°νλ₯Ό κ°μ§κ³ λΆμ λμ μ νΈμ λͺ¨ν°ν ν¨ν΄μ κ²μνμ¬ κΈ°νΈ μμ΄λ‘ λ³νν΄μΌ
νλ―λ‘ κ³μ° κ³Όμ μ λ§μ μκ°μ΄ μꡬλλ€. μ΄λ¬ν μ리λ€μ κ³ λ €νμ¬ μ체 μ νΈμ PLZ λΆμμ μλν μ΄μ μ°κ΅¬λ€(13,14)μμ νλ³Έν μ£Όνμ$\le$1.5[kHz]μ κ²½μ°, $2\le m\le 4$μ λ²μκ° μ μ ν¨μ΄ μ μλμλ€. λν, $\tau$(spanning lag)
κ°μ μ μ λ λΆμ λμ μ νΈμ νλ³Έν μ£Όνμμ μ°κ΄λλ©°, $\tau PREC m !$ λ²μ λ΄μμ λμ μ νΈμ μκΈ°μκ΄ν¨μ(autocorrelation
function)μ νΌμ΄ν¬(peak) κ°μ΄ $e^{-1}$λ‘ λ¨μ΄μ§λ μ§μ μΌλ‘ μ μ νλ κ²μ΄ μ΅μ μ ν¬μΈνΈμμ΄ λ³΄κ³ λμλ€(14).
λ³Έ μ°κ΅¬μμλ μ΄λ¬ν μ΄μ μ°κ΅¬κ²°κ³Όλ€μ λ°νμΌλ‘ $2\le m\le 4$, $1\le\tau\le 5$μ λ²μλ₯Ό μ μ νκ³ , μ΄λ€ λ²μ λ΄μμ λ³Έ μ°κ΅¬μμ
μλν SEMG μ νΈμ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ μ λͺ¨λ μ€μ, λΆμνμ¬ μ΅μ μ PLZ μ²λ νλΌλ©ν μ μ μ μλνμλ€.
3.2.2 볡μ‘μ± μ²λ νκ°
μ§μμ μΈ μμΆμ νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈλ₯Ό λμμΌλ‘ κ·Ό νΌλ‘λλ₯Ό μΆμ νκΈ° μν΄ μ μ ν νΌλ‘λ κ²μΆ μ²λμ μ±λ₯μ μ΄κΈ° κ·Ό νΌλ‘λκ° μ νμ (linear)μΌλ‘
μ§νλλ€λ κΈ°μ‘΄ μ°κ΅¬κ²°κ³Όλ€(2,4)μ κΈ°μ€μΌλ‘ νκ°ν μ μλ€. μ¦ μ²μ μ½ 1λΆ μ΄λ΄μ μ§μμ μΈ κ·Όμ‘ μμΆμμ λ°μλλ κ·Ό νΌλ‘λμ λ³νλ μ νμ μΌλ‘ μ§νλλ©°, μ΄λ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ
μ²λ λ³ν 곑μ μ κΈ°μΈκΈ°κ° μμμ κ°κΉμμΌ ν¨μ΄ μ΄μ μ°κ΅¬λ€μμ λ°νμ‘λ€.
μ΄μ κ°μ κΈ°μ‘΄μ λ°νμ§ μ°κ΅¬ κ²°κ³Όλ₯Ό λ°νμΌλ‘ λ³Έ μ°κ΅¬μμλ λ€μ μ (5)λ‘ μ μν μ μλ μκ΄κ³μ(CoC: correlation coefficient)(5)λ₯Ό μ μ©νμ¬ μ μν PLZ 볡μ‘μ± μ²λλ€κ³Ό μ΅κ·Ό μ°κ΅¬(8)μμ κΈ°μ‘΄μ μ£Όνμ 맀κ°λ³μ(MDF) λ³΄λ€ μ°μν¨μ΄ μλ €μ§ LZ 볡μ‘μ± μ²λμ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ μ±λ₯μ λΉκ΅, νκ°νμλ€.
μ μμμ $\rho_{xy}$λ ν΅κ³μ μνΈμκ΄κ³μ, $x,\: y$λ κ·Ό νΌλ‘λ κ²μΆμ μ μ©ν μ²λμ μκ°μ λ°λ₯Έ λ³ν 곑μ κ³Ό μ΄μ μ ννκ· (linear
regression)(5) μ§μ μ κ°κ° λνλ΄λ©°, $C_{xy}$λ 곡λΆμ°(covariance), $\rho_{x},\:\rho_{y}$λ $x,\: y$ κ°κ°μ νμ€νΈμ°¨λ₯Ό
λνλΈλ€. κ·Έλ¬λ―λ‘ $Co C\approx 1$μΌμλ‘ κ·Ό νΌλ‘λμ μν νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈμ λ³νλ₯Ό κ°κ±΄νκ² κ²μΆν μ μλ νΌλ‘λ μΆμ μ²λλ‘ νκ°ν
μ μλ€.
4. κ²°κ³Ό λΆμ λ° κ²ν
20, 50, 80%MVC μμΆλ ₯μ 30μ΄κ° μ μ§μν€λ©° μ΄λλ°κ·Όμμ μμ§ν κ°κ° 55κ°μ©(μ΄ 165κ°) μμ§ν νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈλ₯Ό λμμΌλ‘ λ€μκ³Ό κ°μ΄
LZ 볡μ‘μ± μ²λμ λ³Έ μ°κ΅¬μμ μ²μμΌλ‘ SEMG μ νΈμ κ·ΌνΌλ‘λ μΆμ μ μ μ©ν PLZ 볡μ‘μ± μ²λμ κ·Ό νΌλ‘λ κ²μΆ μ±λ₯μ λΉκ΅, νκ°νμλ€.
λ¨Όμ , κ·Έλ¦Ό 3μ μ΄λλ°κ·Όμ SEMG μ νΈλ‘λΆν° μ΄λ€ μ²λλ₯Ό μ μ©νμ¬ μ€μν κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ κ²°κ³Όμ μλ₯Ό λνλ΄μλ€.
κ·Έλ¦Ό 3 볡μ‘μ± μ²λλ€μ μ μ©ν κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ κ²°κ³Όμ μ
Fig. 3 A result of muscle fatigue estimation by using complexity measures
κ·Έλ¦Ό 3μ 맨 μ μΉΈμλ 50%MVCλ‘ νλͺ
μ νΌκ²μλ‘λΆν° μμ§ν μ 체 30μ΄κ°μ νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈμμ μ²μ 1μ΄κ°μ μ μ νΈλ₯Ό λνλΈ κ²μ΄λ©°, κ·Έ μΈμλ
μ΄ μ νΈλ‘λΆν° κ²μΆν 4κ° λ³΅μ‘μ± μ²λλ€μ 30μ΄κ°μ λ³νλ₯Ό κ°κ° λνλΈ κ²μ΄λ€. κ·Έλ¦Όμμ LZλ μ΄μ μ°κ΅¬(8)μμ κΈ°μ‘΄μ μ£Όνμ 맀κ°λ³μ MDFλ³΄λ€ κ°μ₯ μ°μν μΆμ λ₯λ ₯μ λ³΄κ³ ν (2.1 μ μ μ (4)μ λνλΈ λ°©λ²κ³Ό κ°μ΄ 3κ° μ«μ κΈ°νΈ λ³νμ μ μ©ν) LZ 볡μ‘μ± μ²λ, PLZ2(m=2), PLZ3(m=3), PLZ4(m=4)λ€μ λͺ¨ν°ν ꡬμ±
λ°μ΄ν° ν¬μΈνΈμλ₯Ό κ°κ° λ¬λ¦¬νμ¬ λ³Έ μ°κ΅¬μμ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ μ μ μ©ν PLZ 볡μ‘μ± μ²λλ₯Ό κ°κ° λνλΈλ€.
κ° μ²λλ 2μ μμ μ μν μκ³ λ¦¬μ¦μ νλ‘κ·Έλ¨νκ³ , 1μ΄ λΆμμ°½μ μ μ©νμ¬ $\tau =1$λ‘ κ³μ°νμμΌλ©°(λ³μκ°/μ΄), μ΄λ κ² κ΅¬ν 30κ° κ°λ€μ
κ·Έλλ‘ μ°κ²°ν λ³ν곑μ κ³Ό μ΄ κ°λ€λ‘ μ ννκ· λΆμνμ¬ κ΅¬ν μ§μ μ λμμ νλμ κ·Έλνλ‘ κ΅¬μ±νμλ€. λ ν μ μν 4κ° μ²λλ€μ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ
μ±λ₯ νκ°λ₯Ό μν΄μ λ³Έ μ°κ΅¬μμ μ μν 3μ μ μ (5)λ₯Ό μ΄μ©νμ¬ λ³΅μ‘μ± μ²λμ λ³ν곑μ κ³Ό μ΄μ μ ννκ· μ§μ κ³Όμ μκ΄κ³μμΈ, CoC κ°λ κ·Έλνμ λμμ λνλ΄μμΌλ©°, κ° μ²λλ€μ μλ‘κ°μ λΉκ΅κ° μ©μ΄νλλ‘
μ κ·ν(normalization)νμ¬ λΆμνμλ€.
κ·Έλ¦Ό 3μμ μ΄μ μ°κ΅¬μ LZ μ²λ κ°μ μκ°μ λ°λΌ κ°μνλ©° CoC=0.31, κ·Έ μΈ λ³Έμ°κ΅¬μ 3κ° μ²λλ€ μμ λͺ¨λκ° μκ°μ λ°λΌ κ°μνλ©°, CoC=0.55(PLZ2),
CoC=0.32(PLZ3), CoC=0.51(PLZ4)μ κ²°κ³Όλ₯Ό κ°κ° λνλμ μ μ μλ€. μ΄λ¬ν κ²°κ³Όλ κ·Ό νΌλ‘λμ λ°λΌμ SEMG μ νΈμ μ£Όνμ
μ€ννΈλΌμ΄ μ μ£Όν λμμΌλ‘ μ΄λν¨(2,4)μ λ°λΌ μ νΈμ ꡬ쑰μ 볡μ‘μ± λν λ¨μ΄μ§λ νΉμ±μ λνλ΄λ κ²μ΄λ©°, λ³Έ μ°κ΅¬μμ μ²μμΌλ‘ μλν PLZ 볡μ‘μ± μ²λλ€μ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ μ±λ₯μ΄ μ°μν¨($Co
C\approx 1$ κ·Όμ )μ 보μ¬μ£Όλ κ²μΌλ‘ λ³Ό μ μλ€.
λ€μ ν 1μλ PLZ 볡μ‘μ± λΆμμ μν λͺ¨ν°ν λ³ν νλΌλ©ν, $m$, $\tau$ κ°μ μ μ νκΈ° μν΄, λ³Έ μ°κ΅¬ λΆμ λμ μ νΈμ μ€κ° μμΆλ ₯μ ν΄λΉνλ
50%MVC μμΆμ μ μ§μν€λ©° 11λͺ
μ νΌκ²μλ‘λΆν° μμ§ν μ΄ 55κ°μ νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈλ₯Ό λμμΌλ‘ μ(κ·Έλ¦Ό 3)μ κ°μ λΆμμ λͺ¨λ μ€μνμ¬ μ»μ΄μ§ CoC κ°μ κ²°κ³Όλ₯Ό μ’
ν©, λΉκ΅νμ¬ λνλ΄μλ€.
ν 1. μ΅μ $m$, $\tau$κ° μ μ μ μν CoC λΉκ΅ λΆμ κ²°κ³Ό
Table 1. Results of CoC comparison for optimal $m$, $\tau$ values
CoC(meanΒ±SD)
m=2 (d) m=3 m=4
|
$\tau =1$
$\tau =2$
$\tau =3$
$\tau =4$ $\tau =5$
|
0.18Β±0.12 0.04(28%β) 0.14Β±0.10
|
0.19Β±0.14 0.07(53%β)
0.14Β±0.13
0.12Β±0.11
0.14Β±0.11
0.13Β±0.10
|
0.17Β±0.15
0.18Β±0.13 0.04(28%β)
0.14Β±0.11
0.17Β±0.13
0.17Β±0.12
|
m : the number of data points in each motif
$\tau$ : the number of sample points spanned by each section of the motif
d : maximum mean difference between the best and worst spanning lags ($\tau$)
|
ν 1μ κ²°κ³Όλ λ³Έ μ°κ΅¬μμ μ μν PLZ 볡μ‘μ± μ²λμ νλΌλ©νλ₯Ό $2\le m\le 4$, $1\le\tau\le 5$ μ λ²μμμ λ³νμν€λ©° 55κ°
SEMG μ νΈλ€μ μ μ©νμ¬ λΆμν CoC κ°λ€μ βνκ· $+-$νμ€νΈμ°¨βλ‘ λνλΈ κ²μ΄λ€. μμ 3.2.1μ νλΌλ©ν μ μ λ°©λ²μμ μ€λͺ
νμλ―μ΄ μ΄μ
μ°κ΅¬λ€(13,14)μμ λ°νμ§ κ²°κ³Όλ₯Ό λ°νμΌλ‘ μ΄ λ²μλ₯Ό μ μ ν κ²μ΄λ©°, μ΄ λ²μ λ΄μμ %MVC μμΆμμ SEMG μ νΈλ₯Ό λμμΌλ‘ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ μ μ΅μ μΈ $m$,
$\tau$ κ°μ μ μ μ μνμ¬ μ΄λ¬ν λΆμμ μλν κ²μ΄λ€.
ν 1μ ν΅νμ¬ PLZ2(m=2) 볡μ‘μ± μ²λμ κ²½μ° $\tau$ =1λ‘ νμ¬ μΆμ ν κ·Ό νΌλ‘λ λ³ν 곑μ μ CoC=0.18Β±0.12λ‘, $\tau$ =2μΌ
λμ νκ· κ° λ³΄λ€ 28% ν¬κ² λνλ¬μμ μ μ μμΌλ©°, PLZ3(m=3)λ $\tau$ =1μ κ²½μ°, PLZ4(m=4)λ $\tau$ =2μ κ²½μ°κ°
κ°μ₯ ν° CoC κ°μ λνλμ μ μ μλ€. μΌλ°μ μΌλ‘ μ μ ν $\tau$κ°μ νλ³Έν μ£Όνμμ λΉλ‘νμ¬ μ»€μ§λ©° λΆμ λμ μ νΈμ μκΈ°μκ΄ν¨μ νΌμ΄ν¬
κ° κ°μ μ§μ μ ν΅ν΄ μ μ ν μ μμμ(14) κ³ λ €νμ¬, λ³Έ μ°κ΅¬μμλ 1024[Hz]μ νλ³Έν μ£Όνμλ‘ μμ§ν SEMG μ νΈ μκΈ°μκ΄ν¨μμ νΌμ΄ν¬ κ° κ°μ μ§μ μ λΆμν΄λ³Έ κ²°κ³Ό, λλΆλΆμ κ²½μ°
1 μν ν¬μΈνΈ μ΄λ μ§μ μμ μκΈ°μκ΄ν¨μμ νΌμ΄ν¬ κ°μ΄ $e^{-1}$ μ΄νλ‘ κΈκ²©νκ² κ°μνλ κ²μΌλ‘ λνλ¬μΌλ©°, ν 1μ μ΄λ¬ν μ΄μ μ°κ΅¬ κ²°κ³Όμ μΌμΉνλ μ΅μ $\tau$ κ° μ μ λΆμ κ²°κ³Όλ₯Ό 보μ¬μ£Όκ³ μλ€. λν $\tau$ =1λ‘ κ³ μ νκ³ λͺ¨ν°ν λ°μ΄ν° ν¬μΈνΈ
m κ°μ λ¬λ¦¬νλ©° λΆμν CoC κ°μ PLZ2=0.18Β±0.12, PLZ3=0.19Β±0.14, PLZ4=0.17Β±0.15 λ‘ λ€λ₯Έ $\tau$ κ°μ
λΉν΄ ν° κ°μΌλ‘ λνλ¬μμ μ μ μλ€.
ν 1μ λΆμ κ²°κ³Όλ₯Ό λ°νμΌλ‘ λ³Έ μ°κ΅¬μμλ $\tau$ =1λ‘ κ³ μ νκ³ PLZ2, PLZ3, PLZ4 볡μ‘μ± μ²λ λͺ¨λλ₯Ό μ μ©νμ¬ μμ§ν SEMG μ νΈλ€λ‘λΆν°μ
κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ μ μ€μνμ¬ κ·Έ μ±λ₯μ λΉκ΅, νκ°λ₯Ό μλνμλ€.
λ€μ ν 2μ 20, 50, 80%MVC μμΆκ³Ό 11λͺ
μ νΌκ²μλ‘λΆν° μμ§ν μ 체 165κ°μ SEMG μ νΈλ₯Ό λμμΌλ‘ λ³Έ μ°κ΅¬μμ μ μν PLZ 볡μ‘μ± μ²λλ€κ³Ό
μ΄μ μ°κ΅¬μ LZ μ²λλ₯Ό μ μ©νμ¬ κ·Ό νΌλ‘λλ₯Ό κ°κ° μΆμ νμ¬ CoC κ°μ μ λμ μΌλ‘ λΉκ΅, λΆμν κ²°κ³Όλ₯Ό μ’
ν©νμ¬ λνλ΄μλ€.
ν 2. 4κ° λ³΅μ‘μ± μ²λλ€μ CoC λΆμ κ²°κ³Ό λΉκ΅
Table 2. Comparison of CoC values for 4 complexity measures
CoC(meanΒ±SD)
20%MVC (d) 50%MVC 80%MVC
|
LZ
PLZ2
PLZ3
PLZ4
|
0.19Β±0.14
0.20Β±0.12 0.01(5%β)
0.19Β±0.16
0.17Β±0.10
|
0.17Β±0.13
0.18Β±0.12
0.19Β±0.14 0.02(12%β)
0.17Β±0.15
|
0.27Β±0.18
0.28Β±0.20 0.01(4%β)
0.28Β±0.23
0.21Β±0.16
|
d : maximum mean difference between LZ and PLZ parameters (no statistical significant
difference between parameters on 95% confidence interval(p<0.05) proved by Turkeyβs
HSD test)
|
μμ κ²°κ³Όλ λ³Έ μ°κ΅¬μμ μ μν PLZ2, PLZ3, PLZ4 볡μ‘μ± μ²λλ₯Ό $\tau$ =1λ‘ μ μ νμ¬ κ° %MVCλ³ 55κ° SEMG μ νΈλ€μ λμμΌλ‘
κ·ΌνΌλ‘λλ₯Ό μΆμ ν κ²°κ³Όλ₯Ό μ΄μ μ°κ΅¬μ LZ 볡μ‘μ± μ²λλ‘ μΆμ ν κ²°κ³Όμ μ λμ μΌλ‘ λΉκ΅νκΈ° μνμ¬ CoC κ°λ€μ βνκ· $+-$νμ€νΈμ°¨βλ₯Ό λνλΈ κ²μ΄λ€.
μ¦ 20%MVC SEMG μ νΈλ€λ‘λΆν° μΆμ ν κ·Ό νΌλ‘λ λ³ν 곑μ μ CoC κ°λ€μ΄ PLZ2=0.20Β±0.12, PLZ3=0.19Β±0.16, PLZ4=
0.17Β±0.15λ‘ κ°κ° λνλ, κ°μ₯ μ°μν μ±λ₯μ 보μ΄λ PLZ2 볡μ‘μ± μ²λκ° μ΄μ μ LZ μ²λμ λΉνμ¬ 5% μμΉν νκ· CoC κ°μ λνλμ
보μ¬μ£Όκ³ μμΌλ©°, λν μ΄ μ°¨μ΄μ ν΅κ³μ μ μμ±μ κ²μ¦νκΈ° μνμ¬ μ€μν λΆμ°λΆμ(ANOVA: analysis of variance)μ ν΅ν Tukeyβs
HSD(honestly significant difference) κ²μ¬(19)λ μ΄ μ°¨μ΄κ° ν΅κ³μ μΌλ‘ μ μλ―Ένμ§ μμμ ν 2λ₯Ό ν΅ν΄ μ μ μλ€. μμ 3.2.2μ 볡μ‘μ± μ²λ νκ° λ°©λ²μμ μ€λͺ
νμλ―μ΄ $Co C\approx 1$μΌμλ‘ κ° μ²λλ‘ μΈ‘μ ν κ·Ό νΌλ‘λ λ³νκ°
μ νμ μμ λνλ΄λ©°($Co C=1$μ΄λ©΄ μ§μ ), μ΄λ¬ν μ²λκ° λ€μν λΆκ°μ‘μμ κ°κ±΄νκ² κ·Ό νΌλ‘λλ₯Ό κ²μΆν μ μλ κ²μΌλ‘ νκ°ν μ μλ€. μ΄λ¬ν
κ΄μ μμ λ³Έ μ°κ΅¬μμ μ μν PLZ 볡μ‘μ± μ²λμ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ μ±λ₯μ΄ 20, 50, 80%MVC λͺ¨λ κ²½μ°μ SEMG μ νΈμ λνμ¬, μ΄μ μ°κ΅¬(8)μμ κΈ°μ‘΄μ μ£Όνμ 맀κ°λ³μ(MDF)λ³΄λ€ μ°μν μ±λ₯μ 보μΈλ€κ³ λ°νμ§ LZ 볡μ‘μ± μ²λλ³΄λ€ λ―ΈμΈνκ² μ°μν¨μ μ΄ λΆμ κ²°κ³Όλ₯Ό ν΅ν΄ μ μ μλ€.
λ€μμΌλ‘ μμ§ν μ 체 165κ°μ μ νΈλ₯Ό λμμΌλ‘ 4κ° λ³΅μ‘μ± μ²λλ₯Ό μ μ©ν νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈλ‘λΆν°μ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ μ±λ₯μ λΉκ΅ν κ²°κ³Όλ₯Ό κ·Έλ¦Ό 4μ λνλ΄μλ€.
κ·Έλ¦Ό 4 4κ° λ³΅μ‘μ± μ²λλ€μ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ μ±λ₯ λΉκ΅
Fig. 4 Performance comparison for muscle fatigue estimation of 4 complexity measures
κ·Έλ¦Ό 4λ 11λͺ
νΌκ²μλ‘λΆν° 20, 50, 80%MVCμ μΌμ ν μμΆλ ₯μ 30μ΄κ° μ μ§μν€λ©° μ΄λλ°κ·Όμμ μμ§ν μ΄ 165κ°μ νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈλ₯Ό λμμΌλ‘
κ° λ³΅μ‘μ± μ²λλ₯Ό μ μ©νμ¬ μΆμ ν κ·Ό νΌλ‘λ λ³ν 곑μ μ κ°μ§κ³ κ³μ°ν CoC κ°μ 4κ° μ²λμ λνμ¬ νκ· λ§λμ μ€μ°¨ λ§λ(Β±2SD)λ₯Ό νμν
κ·Έλνλ‘ κ°κ° λνλΈ κ²μ΄λ€. κ° λ§€κ°λ³μμ λν μ λμ μΈ CoC κ°μΌλ‘λ LZ=0.21Β±0.08 (νκ· Β±νμ€νΈμ°¨), PLZ2=0.22Β±0.09,
PLZ3=0.22Β±0.11, PLZ4=0.19Β±0.09μΌλ‘ κ°κ° λΆμλμ΄ PLZ2, PLZ3 볡μ‘μ± μ²λμ μ±λ₯μ΄ LZ μ²λ λ³΄λ€ νκ· μ½ 5% μ°μνκ²
λνλ¬μΌλ©°, μ΄ κ²°κ³Ό λν Tukeyβs HSD κ²μ¬(95% μ λ’°μμ€)λ₯Ό ν΅ν΄ ν΅κ³μ μΌλ‘ μ μλ―Έν μ λμ ν° μ±λ₯ μ°¨μ΄λ μλμ νμΈνμλ€.
μ΅μ’
μ μΌλ‘ μ΄μμ κ²°κ³Όλ₯Ό μ’
ν©νμ¬ λΆμν΄λ³΄λ©΄, μΌμ %MVCμ μ§μμ μΈ μμΆ μμ νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈλ₯Ό λμμΌλ‘ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ μ μν΄μλ PLZ2,
PLZ3 볡μ‘μ± μ²λλ€μ $\tau$ =1λ‘ μ μ νμ¬ μ μ©νλ κ²μ΄ μ μ νλ©°, μ΄ μ²λλ€μ΄ μ΅κ·Όμ μ μλ LZ 볡μ‘μ± μ²λμ λΉκ΅νμ¬ ν΅κ³μ μΌλ‘ μ μλ―Έν
ν° μ°¨μ΄λ μλλ νκ· μ½ 5% μ°μν μ±λ₯μ 보μΈλ€λ μ¬μ€μ μ μ μλ€. κ·Έλ¬λ―λ‘ λ³Έ μ°κ΅¬μμ μ²μμΌλ‘ μ μ©ν PLZ 볡μ‘μ± μ²λλ λΆκ°μ‘μμ
μ·¨μ½ν λ¨μ μ΄ μλ κΈ°μ‘΄ LZ 볡μ‘μ± μ²λ λ³΄λ€ κ°κ±΄νκ² νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈμ κ·ΌνΌλ‘λ μΈ‘μ μ μ μ©ν μ μμμ νμΈν μ μλ€.
5. κ²° λ‘
λ³Έ μ°κ΅¬μμλ PLZ(permutation Lempel-Ziv) 볡μ‘μ± μ²λλ₯Ό μ΄μ©νμ¬ νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈλ₯Ό λμμΌλ‘ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ μ μ²μμΌλ‘ μλνμλ€.
μ΄λ₯Ό μνμ¬ 20, 50, 80%MVCμ μμΆλ ₯μΌλ‘ μμ§ν νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈλ€μ μ μν PLZ 볡μ‘μ± μ²λλ€(PLZ2, PLZ3, PLZ4)μ μ μ©νμ¬
κ²μΆν κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ κ²°κ³Όλ₯Ό μ΄μ μ°κ΅¬μ LZ 볡μ‘μ± μ²λμ λΉκ΅, λΆμνμλ€.
λΆμ κ²°κ³Ό, μΌμ %MVCμ μ§μμ μΈ μμΆ μμ νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈλ₯Ό λμμΌλ‘ κ·Ό νΌλ‘λ μΆμ μ μν΄μλ PLZ2, PLZ3 볡μ‘μ± μ²λλ€μ $\tau$
=1λ‘ μ μ νμ¬ μ μ©νλ κ²μ΄ μ μ νλ©°, μ΄λ€ PLZ 볡μ‘μ± μ²λλ€μ μ±λ₯μ μ΅κ·Όμ μ μλ LZ 볡μ‘μ± μ²λμ λΉκ΅νμ¬ μ½ 5% μ°μν κ·ΌνΌλ‘λ μΆμ μ±λ₯μ
보μΈλ€λ κ²μ νμΈν μ μμλ€.
ν₯ν, λ³Έ μ°κ΅¬μμ νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈμ λΆμμ μ²μμΌλ‘ μ μ©ν PLZ 볡ν©μ± μ²λλ€μ κΈ°μ‘΄μ λ리 μλ €μ§ MDF κ·ΌνΌλ‘λ μΆμ λ²λ³΄λ€ μ°μν μ±λ₯μ΄ λ°νμ§
LZ 볡μ‘μ± μ²λ λ³΄λ€ κ°κ±΄νκ² νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈμ κ·ΌνΌλ‘λ μΈ‘μ μ μ μ©ν μ μμ κ²μΌλ‘ μκ°λλ€. λν κΈ°ν λ€μν νλ©΄κ·Όμ λ μμ© λΆμΌμμ μ¬μ©λκ³
μλ κΈ°μ‘΄μ μ νΈ μ μμ± κ°μ μ λ°νμΌλ‘ ν΅κ³μ 2μ°¨ λͺ¨λ©νΈλ₯Ό μ μ©ν νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈ λΆμ λ°©λ²μ μΆκ°μ μΈ μλ¨μΌλ‘ μ μ©νκ² μ μ©λ μ μμ κ²μ΄λ©°,
μ΄λ₯Ό ν΅ν νλ©΄κ·Όμ λ μ νΈ ν΄μ κ²°κ³Όμ ν¨μ©μ±μ ν₯μμν€λλ° κΈ°μ¬ν μ μμ κ²μΌλ‘ μ¬λ£λλ€.
References
J.V. Basmajian, C.J. De Luca, 1985, Muscles alive : Their functions revealed by electromyography.,
Baltimore, MD, Williams & Wilkins
R. M. Enoka, 2012, Muscle fatigue β from motor units to clinical symtoms, J. of Biomechanics,
Vol. 45, pp. 427-433
F. B. Stulen, C. J. De Luca, 1982, Muscle fatigue monitor: a noninvasive device for
observing localized muscular fatigue, IEEE Trans., BME, Vol. 29, No. 12, pp. 760-768
R. Merletti, D. Farina, 2016, Surface electromyography: physiology, engineering and
applications, IEEE press
A. Papoulis, 1965, Probability, random variables and stochastic processes, Mcgraw-Hill,
NY
M. Talebinejad, A. Chan, A. Miri, R. Dansereau, 2009, Fractal analysis of surface
electromyography signal: a novel power spectrum-based method, J. Electromyogr. Kinesiol.,
Vol. 19, pp. 840-850
J. Lee, M.Y. Jung, S.H Kim, 2011, Reliability of spike and turn variables of surface
EMG during isometric voluntary contractions of the biceps brachii muscle, J. Electromyogr.
Kinesiol., Vol. 21, pp. 119-127
M. Talebinejad, A. Chan, A. Miri, 2011, A Lempel-Ziv complexity measure for muscle
fatigue estimation, J. Electromyogr. Kinesiol., Vol. 21, pp. 236-241
P. Mehra, Vincent C.K. Cheung, Raymond K.Y. Tong, 2020, Muscle endurance time estimation
during isometric training using electromyogram and supervised learning, J. Electromyogr.
Kinesiol., Vol. 50, pp. 1-9
A. Lempel, J. Ziv, 1976, On the complexity of finite sequence, IEEE Trans., Inf. theory,
Vol. it-22, pp. 75-81
X. Mao, P. Shang, M. Xu, C.K Peng, 2020, Measuring time series based on multiscale
dispersion Lempel-Ziv complexity and dispersion entropy plane, Chaos, Solitons and
Fractals, Vol. 137, pp. 1-13
X. S. Zhang, J. Roy, E. W. Jensen, 2001, EEG complexity as a measure of depth anesthesia
for patients, IEEE Trans., BME, Vol. 48, No. 12, pp. 1424-1433
E. Olofsen, J. W. Sleigh, A. Dahan, 2008, Permutation entropy of the EEG: a measure
of anesthetic drug effect, British J. of Anesthesia, Vol. 101, No. 6, pp. 810-821
Y. Bai, Z. Liang, X. Li, 2015, A Permutation Lempel-Ziv complexity measure for EEG
analysis, Biomedical signal processing and control, Vol. 19, pp. 102-114
Jonathan J.C. Nicolet, J.F. Restrepo, G. Schlotthauer, 2020, Classification of intracavitary
electrograms in atrial fibrillation using information and complexity measures, Biomedical
signal processing and control, Vol. 57, pp. 1-9
J.B. Gao, C. Yinhe, W. Ten, J. Hu, 2007, Multiscale analysis of complex time series,
Wiley Press, NJ
http://www.delsys.com
C. M. Thompson, L. Shure, Matlab and Simulink User's Guide, Mathworks Inc., 2002.
L. G. Portney, M.P. Watkins, 2005, Foundations of clinical research: applications
to practice, Prentice Hall:Upper saddle river, NJ
μ μμκ°
He received his Ph.D. degrees in electronic engineering from UOS in Korea.
He then worked as a post-doctoral scientist at NeuroMuscular Research Center in Boston
University in 2003.
Since 1999 he has been working with the Dept. of Electrcal and Control engineering
of Kangwon National University, Korea.
His main interest are in the area of signal processing, especially applied to biomedical
signals.